Przemysław WYLEGAŁA
Wstęp
Teren badań
Teren badań obejmował fragment doliny Noteci między miejscowościami Ujście i Wieleń, o długości około 50 km i powierzchni 178 km2. Teren ten został uznany za ostoje ptaków wodno-błotnych o randze europejskiej (Grimmett & Jones 1989, Gromadzki et al. 1994). Dolina na tym odcinku ma szerokość od 2 do 4 km. Noteć jest rzeką skanalizowaną (znajdują się tu 9 śluz i jazów), na całej długości obwałowaną i obsadzoną szpalerem topoli. Wzdłuż rzeki znajduje się wiele odciętych od koryta, szybko zarastających starorzeczy. Większość z nich ma obecnie niewielką powierzchnię lustra otwartej wody. Bliżej krawędzi doliny znajduje się wiele dołów potorfowych o brzegach porośniętych pasem szuwarów lub zadrzewień wierzbowo-olchowych. Dominują tu łąki torfowiskowe, od stale podmokłych do silnie przesuszonych pociętych gęstą siecią rowów i kanałów melioracyjnych. W okolicach Roska i Wrzeszczyny istnieje dość dobrze zachowana łąkowa terasa zalewowa na podłożu mineralnym. W latach 1993-2003 tylko sezony 1994 i 2002 należały do mokrych. W okresie wiosennym (marzec-kwiecień) znaczna część doliny była wówczas zalana lub podtopiona w wyniku wiosennego wezbrania. Pozostałe sezony należały do suchych lub bardzo suchych, zwłaszcza rok 2003.
W ostatnich latach na znacznych połaciach łąk zaniechano regularnego koszenia lub spasania, co powoduje ich zarastanie, najpierw wysoką roślinnością zielną później trzciną i wierzbą. Największe powierzchnie nie użytkowanych łąk, ciągną się przez kilka kilometrów między Stobnem a Radolinem oraz koło Pianówki i Góry. W okresie wczesnowiosennym łąki te są często wypalane przez miejscową ludność. Powierzchnia takich pożarzysk w suchych latach sięga często kilku tysięcy hektarów. Wśród łąk rozrzucone są małe laski o charakterze łęgów olchowych i bagiennych brzezin oraz podmokłe łozowiska z dominującą wierzbą szarą Salix cinerea (Danielewicz 1993). Największe z nich maja powierzchnię około 60-80 ha.
Od połowy lat 80. obserwuje się na tym terenie gwałtowną ekspansję bobrów Castor fiber. Najsilniejszy wzrost nastąpił pod koniec lat 90. Na fragmencie doliny należącym do gminy Czarnków w roku 2000 zlokalizowano 18 stanowisk rodzinnych, a jego liczebność oszacowano na 70-90 osobników (Wylegała 2000). W roku 2003 na tym samym fragmencie zanotowano już około 40 stanowisk, a na całym badanym terenie w tym samym roku liczebność oszacowano na co najmniej 350-400 osobników. Budując tamy na rowach i kanałach melioracyjnych zwierzęta te powodują lokalne podtopienia i wtórne zabagnienie terenu.
Materiały i metody
Materiały przedstawione w niniejszej pracy pochodzą z dwóch źródeł – badań Bednorza i Kupczyka (1995) prowadzonych w latach 1980-1981 oraz własnych inwentaryzacji prowadzonych w latach 1993-2003.
W latach 80. zasadnicze badania na tym odcinku doliny prowadzono w roku 1981. Były one poprzedzone próbnym sezonem w 1980 roku mającym na celu przetestowanie założonej metody inwentaryzacji [1]. Kartowano wszystkie rzadkie i średnioliczne gatunki ptaków.
W latach 1993-1996 na fragmencie badanego terenu o powierzchni 66 km2 (powierzchnia „Romanowo-Rosko”, rys. 1) inwentaryzowano wybrane gatunki – ptaki siewkowate, łabędzia niemego, błotniaki, pustułkę, podróżniczka, a na mniejszych powierzchniach próbnych także dziwonię, wodnika i derkacza. Wyniki tych inwentaryzacji były sukcesywnie przekazywane do wielkopolskiej Kartoteki Regionalnej lub zostały opublikowana w formie krótkich doniesień (Wylegała 1997, 1999, 2000a, 2000b). Większość tych danych została wykorzystana w monografii „Ptaki Wielkopolski” (Bednorz et al. 2000). Okazyjne obserwacje prowadzono na tym terenie również w latach 1997-2002.
W roku 2003 prowadzono inwentaryzacje na całym odcinku między Ujściem a Wieleniem. Ze względu na dużą powierzchnię, ograniczono się do określenia liczebności głównie wybranych, rzadkich i średnio licznych gatunków ptaków, związanych przede wszystkim ze środowiskami podmokłymi.
Przyjęto podobną metodykę jak w pracy Bednorza i Kupczyka (1995), polegającą na co najmniej trzykrotnej w ciągu sezonu lęgowego penetracji całego obszaru i notowaniu stanowisk ptaków na mapach w skali 1:25000. Na przełomie marca i kwietnia wykonano dodatkowo jedną kontrolę całego terenu w celu wyszukania gniazd myszołowa. W zasadzie nie wykonywano kontroli nocnych. W celu wykrycia chruścieli nie stosowano stymulacji magnetofonowej. Fragmenty najcenniejsze np. kompleksy torfianek, starorzeczy czy zalewowych łąk z większymi zagęszczeniami siewkowców kontrolowano częściej, nawet 5-6 razy w sezonie. Nie prowadzono kontroli nocnych. Ze względu na rozległość badanego obszaru jedna kontrola całego odcinka trwała 4-5 dni.
Konieczność częstego powoływania się na monografię faunistyczną doliny Noteci były powodem skrótowej formy jej cytowania:
[1] – Bednorz & Kupczyk 1995
Wyniki
Perkoz rdzawoszyi Podiceps griseigena
W latach 80. na większych torfiankach i starorzeczach gniazdowało do 5 par [1]. W latach 1993-2003 nie obserwowano tego gatunku zarówno w okresie lęgowym jak i podczas wędrówek.
Bąk Botaurus stellaris
W latach 80. zlokalizowano 9-10 odzywających się samców [1]. W roku 2003 zinwentaryzowano 7 stacjonarnych samców na większych torfiankach i starorzeczach.
Czapla siwa Ardea cinerea
Tradycyjne miejsce gniazdowania tego gatunku znajdowało się w rez. Czapliniec Kuźnicki. W latach 1981, 1986-87 gniazdowały tam odpowiednio 73, 30 i 54 pary [1]. W roku 1994 stwierdzono w tym miejscu jeszcze 20-25 zajętych gniazd (Bednorz et al. 2000). Po tym roku gniazdowania w tym miejscu już nie stwierdzono. W roku 1995 powstała mała kolonia (8 zajętych gniazd) w drągowinie sosnowej koło Czarnkowa (Bednorz et al. 2000). Nieznane są dalsze losy tej koloni. W latach 2000-2003 czaple z pewnością już tam nie gniazdowały. Pod koniec lat 90. powstała nowa kolonia w okolicach wsi Pokrzywno, oddalonej o około 10 km od doliny Noteci w okolicach Stobna. W roku 2001 gniazdowało tam 10-12 par, a w roku 2003 naliczono 15 zajętych gniazd (MM).
Gęgawa Anser anser
W latach 80. gęgawy pojawiały się na tym odcinku doliny Noteci tylko w czasie przelotów [1]. W ostatnich latach dokonano kilku obserwacji wskazujących na możliwość lęgów pojedynczych par. W roku 1994 obserwowano w kwietniu i maju parę ptaków w rejonie śluzy Lipica. W roku 1996 jedna para gniazdowała prawdopodobnie na torfiankach koło Zofiowa, w maju 2002 roku widziano parę na torfiankach koło Białej (MM), a w maju 2003 roku obserwowano jednego być może lęgowego ptaka na torfiankach koło Gajewa.
Łabędź niemy Cygnus olor
W latach 80. gniazdowały na tym odcinku 20-22 pary [1]. W latach późniejszych nastąpił wzrost liczebności. Na powierzchni „Romanowo-Rosko”, na której w latach 80. gniazdowało 10-11 par, w latach 1995-96 i 1998 stwierdzono odpowiednio 21, 13 i 17 par lęgowych (Wylegała 1997, 1999). W roku 2003 na całej powierzchni stwierdzono w sumie 42 lęgowe pary, w tym 27 par na torfiankach oraz 15 na starorzeczach.
Krakwa Anas strepera
W latach 80. na torfiankach pod Radolinem gniazdowało 4-5 par [1]. W roku 2003 stwierdzono tam 3 pary oraz jedną na starorzeczu koło Wrzeszczyny.
Cyraneczka Anas crecca
W latach 80. prawdopodobnie gniazdowało na tym terenie 8 par [1]. Majowe obserwacje zaniepokojonych ptaków w 2003 roku wskazują na lęgi 8-9 par, głównie na niewielkich zarastających torfiankach w rejonie Radolina i Białej.
Rożeniec Anas acuta
W tym fragmencie doliny Noteci dwukrotnie stwierdzono pewne gniazdowanie pojedynczych par tego gatunku – w 1970 i 1988 roku (Tomiałojść 1990, [1]). W maju i czerwcu 1992 roku obserwowano po jednej parze koło Pianówki i Lipicy (Bednorz et al.2000), a w roku 2003 na starorzeczu koło Roska na przełomie kwietnia i maja kilkakrotnie obserwowano samicę w towarzystwie dwóch samców, w tym także tokujących i kopulujących. Dowodów gniazdowania jednak nie uzyskano.
Cyranka Anas querquedula
W latach 80. gniazdowało około 50 par, głównie na zalanych łąkach [1]. W roku 2003, przy braku wiosennych zalewów, stwierdzono zaledwie 4 pary na śródłąkowych torfiankach. Pobieżne obserwacje z bardzo mokrych lat 1994 i 2002, nie wskazują na wyraźny wzrost liczebności przy wysokich zalewach doliny.
Płaskonos Anas clypeata
W latach 80. gniazdowało około 15-17 par, głównie na odcinku Ujście – Czarnków [1]. Na powierzchni „Romanowo-Rosko”, nie stwierdzono jego lęgów w latach 1993-1996, nawet w roku 1994 przy wysokim zalewie doliny. Nie stwierdzono gniazdowania płaskonosów także w 2003 roku.
Głowienka Aythya ferina
W latach 80. gniazdowało na tym terenie około 20-25 par [1]. W latach 1993-2003 nie stwierdzono lęgów tego gatunku.
Czernica Aythya fuligula
W latach 80. gniazdowały 2 pary [1]. W latach 1993-1996 na powierzchni „Romanowo-Rosko” tylko raz stwierdzono prawdopodobne gniazdowanie 2 par. Kontrole całego odcinka w 2003 roku nie wykazały tego gatunku.
Gągoł Bucephala clangula
W latach 80. podejrzewano lęg pary gągołów na starorzeczu koło Ciszkowa [1]. W roku 2000 stwierdzono samicę z pisklętami na stawie w Kuźnicy Czarnkowskiej oraz jedną prawdopodobnie lęgową na torfiance niedaleko tej miejscowości. W roku 2003 stwierdzono dwie samice z pisklętami na stawie w Kuźnicy Czarnkowskiej oraz jedną prawdopodobnie lęgową parę na torfiankach koło Radolina.
Kania ruda Milvus milvus
W samej dolinie w roku 2003 gniazdowała 1 para w rez. „Czapliniec Kuźnicki”. Lęgi w tym miejscu stwierdzono także w latach 1998 i 2000. W roku 2003 pojedyncze pary gniazdowały też w rejonie Romanowa i Mikołajewa, ale już poza doliną. W latach 80. stwierdzono w dolinie lęgi 2 par [1].
Kania czarna Milvus migrans
W latach 80. w samej dolinie gniazdowały 3 pary [1]. W latach 1993, 1995-1996 jedna para gniazdowała prawdopodobnie w rejonie rez. „Czapliniec Kuźnicki”. W roku 2003 nie obserwowano jej w okresie lęgowym.
Błotniak stawowy Circus aeruginosus
W latach 1980-1981 na badanym odcinku doliny gniazdowało 16-17 par [1]. W roku 2003 stwierdzono zaledwie 6 par (3,4 p/100 km2), głównie na zarastających torfiankach. Na powierzchni „Romanowo-Rosko”, gdzie w roku 1981 stwierdzono 5 par [1], w latach 1993-1995 naliczono 6-7 par, a w roku 2003 tylko 2 pary.
Błotniak łąkowy Circus pygargus
W latach 80. na tym terenie sporadycznie gniazdowała 1 para [1]. Od połowy lat 90. nastąpił stopniowy wzrost liczebności. Na powierzchni „Romanowo-Rosko” (66 km2) w latach 1995-1996 i 2000-2003 gniazdowały odpowiednio 1, 2, 5, 4 i 4 pary. W roku 2003 na całym odcinku zlokalizowano 8-9 lęgowych par (5 p/100 km2), w tym 4-5 par w luźnej kolonii koło Białej.
Myszołów Buteo buteo
Brak jest dokładnych danych na temat liczebności tego gatunku na badanym odcinku w latach 80. [1]. W roku 2003 w samej dolinie zlokalizowano 27 gniazd (15,2 p/100 km2), w tym 16 na olszach, 7 na sosnach oraz po 1 na topoli, dębie, wierzbie i brzozie. Prawdopodobnie gniazda części myszołowów obserwowanych w dolinie położone są poza nią, w lasach porastających krawędzie doliny i wysoczyznę.
Orlik krzykliwy Aquilla pomarina
W latach 80. nie obserwowano go zarówno w porze lęgów, jak i na przelotach [1]. Kilkanaście majowych, czerwcowych i lipcowych obserwacji wskazują na możliwość lęgów w rejonie Kuźnicy Czarnkowskiej (lata 1996, 2000, ZK, obserwacje własne), Czarnkowa (lata 2000 i 2003) oraz Białej (rok 2003, MM, FS, JG, obserwacje własne).
Pustułka Falco tinnunculus
W latach 1980-1981 gniazdowało na badanym odcinku 16 par. Po roku 1984 zaznaczył się gwałtowny spadek w całej dolinie Noteci ([1], Bednorz et al. 2000). Na początku lat 90. liczebność pustułki wzrosła i na powierzchni „Romanowo-Rosko” (66 km2) gniazdowało w latach 1993-1996 4-5 par czyli podobna liczba co w latach 80. Później jej liczebność ponownie spadła i na całym odcinku w roku 2003 stwierdzono tylko 5-6 par (3,4 p/100 km2).
Wodnik Rallus aguaticus
W latach 80. wykryto na tej powierzchni bez stosowania stymulacji głosowej około 30 par [1]. W roku 2003 stosując podobna metodykę stwierdzono co najmniej 72 pary w tym 47 na torfiankach oraz 25 na starorzeczach. Pod Czarnkowem na powierzchni o wielkości 12 km2 w latach 1993 i 1994 stwierdzono 9 i 10 par (Bednorz et al. 2000), a w roku 2003 gniazdowało tu 12 par.
Kropiatka Porzana porzana
W latach 80. gniazdowało na tym fragmencie doliny do 10 par [1]. W latach 1993-1996 na powierzchni „Romanowo-Rosko” tylko w jednym sezonie (1993) zlokalizowano koło Lipicy 3 stacjonarne samce. Na całym odcinku w roku 2003 słyszano tylko po jednym samcu na torfiankach koło Białej i Wrzeszczyny.
Zielonka Porzana parva
W roku 1981 słyszano tokującego samca na torfiankach koło Białej [1]. W latach 1993-1996 na powierzchni „Romanowo-Rosko” nie stwierdzono obecności tych ptaków. W roku 2003 na całej powierzchni zlokalizowano 3 stacjonarne samce na torfiankach – koło Białej (2) oraz koło Wrzeszczyny (1).
Kokoszka Gallinula chloropus
W latach 80. naliczono na tym odcinku 19-22 par [1]. W roku 2003 stwierdzono co najmniej 23-24 pary, choć ze względu na skrytość tego gatunku może to być liczebność zaniżona.
Łyska Fulica atra
Brak jest dokładnych danych o liczebności tego gatunku na tym odcinku doliny w latach 80. Nie był on wówczas inwentaryzowany ze względu na wysoką liczebność [1]. W ostatnich latach nastąpił silny spadek liczebności. W roku 2003 na całym odcinku zlokalizowano zaledwie 34 pary, głównie na starorzeczach koło Gulcza oraz torfiankach w rejonie Radolina i Białej. W latach o długo utrzymujących się rozlewiskach jest liczniejsza np. w roku 1994 na zalanych łąkach koło Roska i Wrzeszczyny przystąpiło do lęgów około 30-40 par.
Żuraw Grus grus
W latach 80. gniazdowało na tym terenie 7 par [1]. Później odnotowano stopniowy wzrost liczby par lęgowych. Na powierzchni „Romanowo-Rosko” liczba par wzrosła z 6-7 w latach 1993-1996 do 12 w 2000 roku oraz 16 w roku 2003. Na całym odcinku w roku 2003 zlokalizowano, co najmniej 34 lęgowe pary ( w tym znaleziono 19 gniazd), głównie na torfiankach. Przez cały sezon lęgowy przebywało w dolinie także około 25-30 osobników nielęgowych koczujących w grupkach po 5-8 ptaków.
Na torfiankach koło Białej znajduje się noclegowisko skupiające w okresie lęgowym do 200 ptaków. Latem liczba nocujących tu żurawi wzrasta do 500-600 ptaków, a we wrześniu gromadzi ponad 1000 osobników (MM, FS). Na noclegowisku tym gromadzą się głównie ptaki żerujące na polach położonych poza doliną. Noclegowisko to wykształciło się prawdopodobnie na przełomie lat 80. i 90.
Sieweczka rzeczna Charardius dubius
Gniazdowanie tego gatunku w dolinie Noteci ma charakter efemeryczny i związany jest z okresowo powstającymi siedliskami powstałymi na skutek działalności człowieka. W latach 80. stwierdzono gniazdowanie 1 pary [1]. W 1995 roku stwierdzono lęgi 2 par na przesuszonym polu przy śluzie Rosko, a w 2003 roku gniazdowała 1 para na nowo wykopanych dołach potorfowych koło Radolina.
Czajka Vanellus vanellus
W latach 80. był to najliczniejszy ptak siewkowaty na omawianym terenie. Gnieździł się w liczbie około 250-300 par [1]. Lęgowiska czajki rozmieszczone były bardzo nierównomiernie, co wynikało z jej preferencji siedliskowych. Najwyższe zagęszczenia (do 11,1 par / km2) osiągała na pastwiskach oraz łąkach kośnych o niskiej runi na podłożu mineralnym w okolicach Roska i Wrzeszczyny [1].
W roku 2003 na całym odcinku zlokalizowano zaledwie 42 zaniepokojone pary. Na powierzchni „Romanowo-Rosko” w latach 1993-1996 i 2003 jej liczebność wynosiła odpowiednio 50, 61, 45, 42 i 22 pary.
Batalion Philomachus pugnax
Na tym odcinku doliny Noteci gniazdowanie stwierdzono tylko dwukrotnie: w 1981 roku 1 samica koło Mikołajewa oraz w 1988 roku 2 samice koło Wrzeszczyny [1]. W latach późniejszych, obserwowano tokowiska gromadzące do 150-200 samców, gniazdowania jednak nie stwierdzono.
Kszyk Gallinago gallinago
W latach 80. jego liczebność wynosiła około 100-140 par [1]. Na badanym odcinku rozmieszczony był nierównomiernie, wyraźnie liczniej gniazdował w pobliżu skupisk torfianek, na skrajach olsów i łozowisk, zwłaszcza w suchych latach.
W roku 2003 zinwentaryzowano na tym terenie 56 par z wyraźnymi skupiskami w okolicach Jędrzejewa i Wrzeszczyny. Na powierzchni „Romanowo-Rosko” w latach 1993-1996 i 2003 jego liczebność wynosiła odpowiednio 24, 40, 23, 21 i 29 par.
Dubelt Gallinago media
Obserwowano go trzykrotnie – 17.05.1992 na torfiankach koło Zofiowa widziano trzy ptaki [1], 27.04.1994 w tym samym miejscu widziano 4 osobniki. Dwie obserwacje wskazują na możliwość lęgów: 23 i 25.05.1994 obserwowano jednego silnie zaniepokojonego i odwodzącego dubelta na podtopionym turzycowisku koło Lipicy, a 18.05.2002 obserwowano jednego osobnika na turzycowisku koło Radolinka. W latach 80. tylko jedna kwietniowa obserwacja przelotnego ptaka [1]
Rycyk Limosa limosa
W latach 80. gnieździło się na tym terenie 67-70 par [1]. W roku 2003 zlokalizowano zaledwie 4 pary. Tak silny spadek po części spowodowany był wyjątkowo suchą wiosną, a po części wynika z ogólnego trendu spadkowego. Wskazują na to obserwacje z lat 1994 i 2002, w których przy wysokim wiosennym zalewie doliny rycyk wyraźnie liczniejszy był tylko przelocie wiosennym, nie zaobserwowano jednak wzrostu liczby par lęgowych. W latach 1993-1996 i 2003, na powierzchni „Romanowo-Rosko” liczebność rycyka wynosiła odpowiednio: 10,10, 9, 12 i 3 pary.
Kulik wielki Numenius arquata
W latach 80. gniazdowało na tym fragmencie doliny około 60 par [1]. W roku 2003 na tym obszarze stwierdzono zaledwie 19 par. Zupełnie przestał gniazdować na odcinku między Ujściem a Radolinem, gdzie w latach 80. występowało co najmniej kilkanaście par. Skupienia par lęgowych odnotowano w okolicach Romanowa oraz Roska i Wrzeszczyny.
Na powierzchni „Romanowo-Rosko” w latach 1993-1996 i 2003 jego liczebność wynosiła odpowiednio 10, 12, 12, 13 i 11 par.
Krwawodziób Tringa totanus
W latach 80. gniazdowało na tym terenie 4-5 par [1]. W roku 2003 stwierdzono gniazdowanie 3 par. Na powierzchni „Romanowo-Rosko” w latach 1993-1996 i 2002-2003 jego liczebność wynosiła odpowiednio 1, 2, 2, 2, 5 i 1 para.
Śmieszka Larus ridibundus
W roku 1980 w dwóch koloniach gniazdowało łącznie 40 par, rok później w 4 koloniach gniazdowały 133 pary [1]. Kolonie umiejscowione były na torfiankach koło Jędrzejewa i Radolina. W roku 1994 odnotowano próbę lęgu 4 par na zalanych łąkach koło Roska, a w roku 2003 na nowo powstałych dołach potorfowych koło Białej gniazdowało 15-20 par.
Rybitwa rzeczna Sterna hirundo
W latach 80. nielęgowa na tym odcinku doliny Noteci [1]. W maju 2003 roku na nowo powstałych dołach potorfowych koło Białej obserwowano 2 tokujące i kopulujące pary. Dowodów gniazdowania jednak nie uzyskano, a kolejne kontrole nie wykazały już tych ptaków.
Rybitwa czarna Chlidonias niger
W latach 80. w 8 niedużych koloniach gniazdowały 52 pary [1]. W latach 1993-1996 nieregularnie gniazdowało łącznie do 15 par na starorzeczach koło Mikołajewa i na torfiankach koło Zofiowa i Radolina. W roku 2003 stwierdzono lęgi tylko 8 par na torfiankach koło Radolina (MM, FS).
Płomykówka Tyto alba
Z lat 80. nie ma wzmianki o występowaniu tego gatunku w dolinie Noteci [1]. W roku 2002 skontrolowano na badanym odcinku wszystkie miejscowości z kościołami (11) pod kątem występowania tej sowy (GW, MM, FS, JG). Obecność płomykówek stwierdzono w czterech wsiach – Radolinie, Romanowie, Folsztynie i Nowych Dworach oraz w Czarnkowie.
Zimorodek Alcedo atthis
W latach 80. stwierdzono gniazdowanie 4 par [1]. Później nastąpił wzrost liczebności i tylko na powierzchni „Romanowo-Rosko” w latach 1993-1997 gniazdowało do 5 par, w tym do 3 par w samym Czarnkowie, gdzie gniazda tych ptaków znajdowano w odległości do 1550 m od rzeki (Wylegała 2000a). W roku 2003 odnotowano tylko 1 parę, co mogło być efektem spadku liczebności po długiej i mroźnej zimie.
Dudek Upupa epops
W latach 80. gniazdowało na tej powierzchni około 9 par [1]. Na fragmencie doliny między Białą a Roskiem (84 km2) w roku 1996 i 2003 gniazdowało odpowiednio 6 i 5 par (tyle samo co w latach 80.). Na całym odcinku w roku 2003 wykryto 9-10 par, głównie wzdłuż krawędzi doliny w pobliżu wsi (MM, FS, JG, dane własne). Ze względu na pobieżne kontrolowanie tego typu środowisk wykryta liczba par może być zaniżona.
Dzięcioł zielony Picus viridis
W roku 2003 na całym fragmencie zlokalizowano 8-9 par. Brak jest dokładnych danych o liczebności tego gatunku na tym terenie w latach 80. W całej dolinie Noteci (865 km2) wykryto wówczas 27 par [1].
Dzięcioł czarny Dryocopus martius
W roku 2003 na całym odcinku zlokalizowano 4-5 par w większych fragmentach olsów i łęgów topolowych oraz w borach sosnowych porastających niewielkie śródłąkowe wydmy. Jego liczebność prawdopodobnie wyraźnie wzrosła gdyż w latach 80. w całej dolinie Noteci wykryto zaledwie 5 par [1].
Lerka Lullula arborea
W latach 80. nie odnotowano tego gatunku w tym fragmencie doliny Noteci [1]. W roku 2003 na niewielkich śródłąkowych wydmach w rejonie Jędrzejewa, Gajewa i Zofiowa zlokalizowano około 10 śpiewających samców.
Brzegówka Riparia riparia
W latach 80. w 8 koloniach zlokalizowanych w wyrobiskach piasku na krawędzi doliny gniazdowało łącznie kilkaset par [1]. W roku 2003 zlokalizowano jedynie jedną niewielka kolonię koło Romanowa złożoną z 3 zajętych norek. Spadek liczebności po części wynikał z utraty miejsc lęgowych, lecz stanowiska pod Białą, gdzie istniały największe kolonie, zostały opuszczone mimo dużej liczby potencjalnych miejsc lęgowych.
Dymówka Hirundo rustica
Podobnie jak w latach 80. licznie gniazdowała w miejscowościach położonych w dolinie. W ostatnich latach stwierdzono powszechne gniazdowanie pod licznymi w dolinie jazami na kanałach i rowach melioracyjnych, czego wcześniej nie wykazano ([1], Bednorz et.al. 2000).
Pliszka górska Motacilla cinerea
Od roku 1996 corocznie, regularnie gniazduje jedna para nad Rudnicą w Kuźnicy Czarnkowskiej. W latach 80. nie obserwowana [1].
Pokrzywnica Prunella modularis
Brak jest konkretnych danych o liczebności tego gatunku. Można jednak z całą pewnością powiedzieć, że gatunek ten w ostatnich latach staje się coraz liczniejszy. W latach 80. w całej dolinie Noteci stwierdzono ją zaledwie w kilku miejscach [1]. W latach 1993-1996 na powierzchni „Romanowo-Rosko” obserwowano pojedyncze pary. W roku 2003 na całym odcinku zlokalizowano kilkanaście śpiewających samców, głównie w łozowiskach i na skrajach olsów.
Podróżniczek Luscinia svecica
W latach 80. jego liczebność na tym odcinku doliny oszacowano na 76-80 par [1]. W roku 1995 na powierzchni „Romanowo-Rosko” naliczono w okresie lęgowym 35 śpiewających samców czyli podobną liczbę jaka gniazdowała tu w latach 80. W roku wykryto co najmniej 70-74 śpiewające samce. Nie prowadzono jednak specjalnych wieczornych liczeń nastawionych na wykrycie tego gatunku, dlatego liczebność ta może być zaniżona.
Kląskawka Saxicola torquata
W latach 80. nie obserwowana [1]. W latach 1992-2000 corocznie jedna para gniazdowała na nasypie kolejowym koło wsi Pianówka. W roku 2003 stwierdzono jedną lęgową parę na wilgotnych łąkach koło Białej (MM).
Jarzębatka Sylvia nisoria
W roku 2003 zlokalizowano 4-5 par na zakrzewionych zboczach doliny w okolicach Radolina i Białej oraz 2-3 pary w podobnym siedlisku koło Jędrzejewa. W samej dolinie w roku 2003 nie zaobserwowano tego gatunku, co jednak wynika raczej z przeoczenia, gdyż latach 1993-2002 spotykano te ptaki w kilku miejscach. W latach 80. wykryto na tej powierzchni 4-5 par [1].
Wąsatka Panurus biarmicus
W latach 80. nie obserwowano wąsatek na omawianym fragmencie doliny Noteci [1]. Po raz pierwszy stwierdzono ten gatunek w październiku 1995 r. W czasie zimy 1995/96 na starorzeczach i torfiankach w wielu miejscach obserwowano koczujące stadka liczące maksymalnie do 13 osobników. Podobne stadka koczujących ptaków obserwowano też jesienią i zimą w latach 1999/2000 i 2001/2002. W maju 1997 roku stwierdzono prawdopodobnie lęgową parę koło Czarnkowa, a w maju 2002 roku jedną parę na starorzeczu koło Gulcza. W roku 2003 nie obserwowano tego gatunku.
Srokosz Lanius exubitor
W latach 80. odnotowano gniazdowanie tylko 1 pary [1]. Później nastąpił wzrost liczebności i w 1998 roku na powierzchni „Romanowo-Rosko” stwierdzono 3 pary, a w 2003 roku 4-5 par na całym odcinku.
Kruk Corvus corax
W latach 80. nie gniazdował na tym odcinku doliny Noteci [1]. W roku 1996 w niewielkich sosnowych, śródłąkowych laskach i na masztach energetycznych stwierdzono gniazdowanie 4-5 par (Wylegała 2003), a w roku 2003 gniazdowało 6-7 par.
Gawron Corvus frugilegus
W roku 2003 istniała jedna duża kolonia na wyspie w Ujściu gromadząca około 220 par. W latach poprzednich istniały mniejsze kolonie w trzech miejscowościach: w Czarnkowie: w latach 1992-2000 gniazdowało corocznie 15-26 par w 2-3 małych koloniach ([1], obserwacje własne), w Białej w 1986 roku naliczono 77 gniazd, oraz w Ujściu, gdzie w roku 1991 gniazdowało 40 par [1].
Dziwonia Carpodacus erythrinus
W latach 80. stwierdzono na tym terenie 64-66 par, w zagęszczeniu od 0,9 pary/km2 na łąkach mineralnych do 3,1 pary km2 na łąkach torfowiskowych [1]. Brak jest nowych całościowych danych z tego terenu. Pobieżne obserwacje wskazują jednak że liczebność tego gatunku w dolinie Noteci nie zmieniła się zasadniczo. W 1995 roku na powierzchni 7 km2 pod Czarnkowem stwierdzono 15 par (2,1 pary/km2).
Tab.1. Liczebność wybranych gatunków ptaków w dolinie Noteci między Ujściem a Wieleniem w latach 1981 i 2003.
| Gatunek | Lata badań | Trend | |
| 1981 | 2003 | ||
| Podiceps griseigena | 5* | – | ○ |
| Botaurus stellaris | 9-10 | 7 | ß |
| Ardea cinerea | 73 | – | ○ |
| Anser anser | – | 0-1 | ● |
| Cygnus olor | 20-22* | 42 | ÝÝ |
| Anas strepera | 4-5 | 4 | Û |
| Anas crecca | 8* | 8-9 | Û |
| Anas querquedula | 50 | 4 | ßß |
| Anas clypeata | 15-17 | – | ○ |
| Aythya ferina | 20-25* | – | ○ |
| Aythya fuligula | 2* | – | ○ |
| Bucephala clangula | – | 3 | ● |
| Milvus milvus | 2 | 1 | ß |
| Milvus migrans | 3 | – | ○ |
| Circus aeruginosus | 16-17 | 6 | ßß |
| Circus pygargus | 0-1 | 8-9 | ÝÝ |
| Buteo buteo | + | 27 | ? |
| Aquilla pomarina | – | 0-2 | ● |
| Falco tinnunculus | 16* | 5-6 | ßß |
| Rallus aguaticus | 30* | 72 | ÝÝ |
| Porzana porzana | 10 | 2 | ßß |
| Porzana parva | 1 | 2-3 | Ý |
| Gallinula chloropus | 19-22* | 23-24 | Û |
| Fulica atra | + (bardzo liczna) | 34 | ßß |
| Grus grus | 7* | 34 | ÝÝ |
| Charardius dubius | 1* | 1 | Û |
| Vanellus vanellus | ? | 42 | ßß |
| Philomachus pugnax | 1 | – | ○ |
| Gallinago gallinago | 120-140* | 56 | ß |
| Limosa limosa | 67-70 | 4 | ßß |
| Numenius arquata | 60 | 19 | ßß |
| Tringa tetanus | 4-5* | 3 | ß |
| Larus ridibundus | 133 (4 kolonie) | 15-20 (1 kolonia) | ßß |
| Sterna hirundo | – | 2 | ● |
| Chlidonias niger | 52 (8 kolonii) | 8 (1 kolonia) | ßß |
| Tyto alba | ? | 5 | ? |
| Alcedo atthis | 4* | 1 | ßß |
| Upupa epops | 9* | 9-10 | Û |
| Lullula arborea | – | 10 | ● |
| Riparia riparia | kilkaset (8 kolonii)* | 3 (1 kolonia) | ßß |
| Motacilla cinerea | – | 1 | ● |
| Luscinia svecica | 76-80 | 74-76 | Û |
| Saxicola torquata | – | 1 | ● |
| Sylvia nisoria | 4-5* | 4-5 | Û |
| Lanius exubitor | 1* | 4-5 | Ý |
| Corvus corax | – | 6-7 | ● |
| Objaśnienia tabeli: | |
| * | dane wyliczone z map gatunkowych wg Bednorza i Kupczyka (1995) |
| – | gatunek nie gniazduje |
| + | gatunek gniazduje, brak danych o liczebności |
| Ý | wzrost liczebności |
| ÝÝ | silny powyżej 50% wzrost liczebności |
| Û | brak zasadniczych zmian liczebności |
| ß | spadek liczebności |
| ßß | silny powyżej 50% spadek liczebności |
| ● | nowy gatunek lęgowy |
| ○ | zaprzestanie gniazdowania |
Tab.2. Liczebność wybranych gatunków ptaków na powierzchni „Romanowo-Rosko” (66 km 2) w dolinie Noteci w latach 1981- 2003.
| Gatunek | Lata badań | Trend | |||||
| 1981* | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 2003 | ||
|
Podiceps griseigena |
3 |
– |
– |
– |
– |
– |
○ |
|
Botaurus stellaris |
7 |
+ |
+ |
+ |
+ |
4 |
ß |
|
Anser anser |
– |
– |
1 |
– |
1 |
1 |
● |
|
Cygnus olor |
10-11 |
+ |
+ |
21 |
13 |
23 |
ÝÝ |
|
Aythya ferina |
10-15 |
1 |
– |
– |
– |
– |
○ |
|
Aythya fuligula |
2 |
2 |
– |
– |
– |
– |
○ |
|
Circus aeruginosus |
5 |
7-8 |
7 |
6 |
6-7 |
2 |
ßß |
|
Circus pygargus |
– |
– |
– |
1 |
2 |
4 |
● |
|
Aquilla pomarina |
– |
– |
– |
– |
1? |
1? |
● |
|
Falco tinnunculus |
8 |
5 |
5 |
3 |
3 |
3-4 |
ß |
|
Grus grus |
4-5 |
5 |
6 |
7 |
7 |
17 |
ÝÝ |
|
Charardius dubius |
1 |
– |
– |
2 |
– |
– |
Û |
|
Vanellus vanellus |
+ |
50 |
61 |
45 |
42 |
22 |
ßß |
|
Philomachus pugnax |
1 |
– |
– |
– |
– |
– |
○ |
|
Gallinago gallinago |
+ |
24 |
40 |
23 |
21 |
29 |
ß |
|
Gallinago media |
– |
– |
1 |
– |
– |
– |
● |
|
Limosa limosa |
+ |
10 |
10 |
9 |
12 |
3 |
ßß |
|
Numenius arquata |
19-22 |
10 |
12 |
12 |
13 |
11 |
ß |
|
Tringa totanus |
– |
2 |
2 |
– |
1 |
1 |
Û |
|
Alcedo atthis |
2 |
5 |
5 |
4 |
4 |
1 |
ß |
|
Upupa epops |
5 |
+ |
+ |
3 |
+ |
7 |
Û |
|
Motacilla cinerea |
– |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
● |
|
Luscinia svecica |
35-40 |
+ |
+ |
35 |
+ |
33-4 |
Û |
|
Saxicola torquata |
– |
1 |
1 |
1 |
1 |
– |
● |
|
Panurus biarmicus |
– |
– |
– |
– |
1 |
– |
● |
|
Corvus corax |
– |
+ |
+ |
+ |
4-5 |
5-6 |
● |
Dyskusja
W przeciągu ostatnich dwudziestu lat zaszły dość istotne zmiany w zgrupowaniach ptaków lęgowych doliny Noteci. Wynikają one z wielu czynników, wśród których na pierwszym miejscu wymienić należy zmiany użytkowania gruntów. W ostatnich latach zaprzestano koszenia i wypasu na znacznych obszarach łąk przez co stały się one mniej atrakcyjne dla gatunków związanych z zagospodarowanymi łąkami. Fragmenty nieproduktywnych, przesuszonych łąk zamieniane są coraz częściej na grunty orne. Inne czynniki to przesuszenie łąk w ostatnich suchych latach i związane z tym szybkie zarastanie starorzeczy i torfianek oraz zwiększona penetracja ludzka, zwłaszcza wędkarzy. Niebagatelny wpływ na awifaunę doliny Noteci ma gwałtowna ekspansja bobrów w ostatnim dziesięcioleciu z wyraźnym nasileniem w ciągu ostatnich pięciu lat. Budując tamy na rowach i kanałach melioracyjnych lub zatykając przepusty pod drogami zwierzęta te powodują powstawanie niewielkich zastoisk i rozlewisk. Czasami podtopieniu ulegają większe powierzchnie liczące nawet 20-30 ha. Podczas bardzo suchej wiosny w 2003 roku wszystkie rozlewiska i podtopienia powstały właśnie na skutek działania tych zwierząt.
Prawdopodobnie ogromny wpływ na sukces lęgowy ptaków, a co za tym idzie na ich liczebność ma także ekspansja na tym terenie drapieżników czworonożnych – lisa Vulpes vulpes, jenota Nyctereutes procyonoides i norki amerykańskiej Mustela vison.
W przypadku prawie wszystkich ptaków siewkowatych zanotowano wyraźny spadek liczebności. Dotyczy to zwłaszcza rycyka i czajki u których populacja zmniejszyła się odpowiednio o 95% i 85%. Zmniejszenie liczby par lęgowych zanotowano także u kulika wielkiego i kszyka (o odpowiednio 70% i 50%). Pierwsze dwa gatunki preferują łąki kośne lub pastwiska z niską runią więc zarastanie łąk dotknęło je najbardziej. Kszyki okazały się mniej wrażliwe, gdyż gniazdują często na obrzeżach olsów i łozowisk lub na zarastających torfiankach. Kuliki wielkie natomiast często jako lęgowiska wybierały fragmenty łąk będących we wstępnej fazie sukcesji. Jedynie w przypadku krwawodzioba nie odnotowano większego spadku liczebności. Niewielka liczba gniazdujących tu par nie pozwala jednak na wyciąganie daleko idących wniosków.
Ptaki siewkowate wykorzystują często niewielkie rozlewiska powstałe w wyniku działalności bobrów. Dotyczy to zwłaszcza kszyków. W czasie suchych lat znaczna część czajek gniazduje na polach uprawnych (np. w 2003 roku było to 15 z pośród 42 par). W połowie lat 90. obserwowano, podobnie jak nad Gopłem (M. Kupczyk – inf. ustna), gniazdowanie rycyków na polach uprawnych. Później jednak, ptaki przestały wykorzystywać do gniazdowania ten typ środowiska.
Podobny spadek liczebności zanotowano u kaczek, związanych z okresowo zalanymi łąkami. Liczebność cyranki obniżyła się o 90%, a płaskonosy prawdopodobnie zupełnie przestały tu gniazdować. Spadek liczebności tych gatunków ma prawdopodobnie nie tylko związek z zmianami użytkowania gruntów i przesuszeniem doliny w ostatnich latach, ale wynika z ich ogólnego trendu spadkowego. Dowodzą tego między innymi obserwacje z lat o wysokim zalewie doliny (rok 1994 i 2002) podczas których liczebność cyranki nieznacznie wzrosła (do poziomu 10-15 par), ale nie osiągnęła poziomu z początku lat 80. Podobne zjawisko zanotowano także u ptaków siewkowatych, zwłaszcza rycyka, czajki i kszyka.
Ujemne trendy liczebności u łąkowych siewkowców i kaczek zanotowano w ostatnim czasie, z różnym nasileniem, w wielu innych dolinach rzecznych w Polsce (np. Chylarecki et al. 1992, Gromadzki et al. 1994, Krupa i Winiecki 2000, Kot et al. 2001), a także na innych fragmentach doliny Noteci (Piekarski 2000, dane własne).
Spadek liczebności lub zupełne wycofanie z tego terenu zanotowano także u gatunków związanych środowiskowo ze zbiornikami posiadającymi większe, otwarte lustro wody. Ma to prawdopodobnie związek z gwałtownym zarastaniem starorzeczy i torfianek oraz zwiększoną penetracją terenu przez wędkarzy, zwłaszcza na najlepiej zachowanych, dużych starorzeczach między Mikołajewem i Wrzeszczyną. Perkoz rdzawoszyi, głowienka i czernica zupełnie ustąpiły z omawianego obszaru, a w przypadku krakwy nie obserwuje się wzrostu liczebności, jaki zanotowano w całym regionie (Bednorz et al. 2000).
Liczebność cyraneczki, która gniazduje na małych, silnie zakrzaczonych torfiankach jest na tym terenie ustabilizowana. W przypadku gągoła i gęgawy obserwuje się udane próby kolonizacji doliny, co jest odzwierciedleniem wzrostu liczebności tych gatunków w regionie (Bednorz et al. 2000).
Spadek liczebności zanotowano u niektórych ptaków szponiastych. Dotyczy to zwłaszcza błotniaka stawowego i pustułki. W przypadku tego pierwszego gatunku w połowie lat 90. zanotowano w Wielkopolsce wzrost liczebności (Bednorz i in. 2000) jednak pod koniec lat 90. liczba par lęgowych w Wielkopolsce ponownie się obniżyła (Śliwa 2000 msc), czego odzwierciedleniem może być sytuacja w dolinie Noteci. W przypadku pustułki spadek liczby par lęgowych wynika po części z ogólnego ujemnego trendu w całym kraju, a po części wynika prawdopodobnie z pogorszeniem żerowisk na zarastających łąkach. Wyraźny wzrost liczebności zanotowano natomiast u błotniaka łąkowego w przypadku którego, obok stanowisk efemerycznych, powstało regularnie zajmowane lęgowisko na turzycowiskach koło Czarnkowa (do 3 par).
W ciągu ostatniego dwudziestolecia nastąpił w dolinie Noteci wyraźny wzrost liczebności łabędzia niemego. W kolejnych sezonach notowano jednak wyraźne wahania liczby par przystępujących do lęgów. Ich liczba spadała po surowszych zimach. Najwyraźniej widać to było w roku 2003, po długiej, mroźnej zimie.
Wręcz skokowy wzrost liczebności odnotowano także w przypadku żurawia. Jego liczebność w ciągu ostatnich 20 lat zwiększyła się prawie pięciokrotnie, przy czym najsilniejszy wzrost nastąpił pod koniec lat 90. Powstało także zbiorowe noclegowisko tych ptaków grupujące do około 1000 osobników. Jest to obecnie jedno z trzech największych (obok jez. Gopło i jez. Zgierzynieckiego) noclegowisk tego gatunku w Wielkopolsce (Bednorz i in. 2000, M. Kupczyk – inf. ustna).
Liczebność dudka, podróżniczka i prawdopodobnie także dziwoni jest na tym odcinku doliny ustabilizowana lub nawet wzrosła w ostatnich latach. Pobieżne obserwacje wskazują na wzrost liczebności w dolinie pokrzywnicy (czego wcześniej tu nie zauważono: Bednorz et al. 2000) i świerszczaka oraz gwałtowny spadek liczebność remiza, choć brak jest na to konkretnych dowodów pochodzących z powierzchni próbnych. Spadła również liczebność brzegówki.
W ostatnich latach odnotowano pojawienie się w tym fragmencie doliny Noteci nowych gatunków: lerki, pliszki górskiej, kląskawki, wąsatki, kruka oraz prawdopodobnie dubelta, rybitwy rzecznej i orlika krzykliwego.
W niniejszej pracy wykorzystano również materiały zebrane przez Marka Maluśkiewicza (MM), Filipa Solarka (FS), Jakuba Glapana (JG), Grzegorza Wojtaszyna (GW) oraz Zbigniewa Kwiecińskiego (ZK). Osobom tym dziękuję za udostępnienie swoich obserwacji.
Literatura
Bednorz J., Kupczyk M. 1995. Ptaki doliny Noteci. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM, Poznań.
Bednorz J., Kupczyk M., Winiecki A., Kuźniak S. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Chylarecki P., Winiecki A., Wypychowski K. 1992. Awifauna lęgowa doliny Warty na odcinku Uniejów – Spławie. W: Winiecki A. (red.) Ptaki lęgowe doliny Warty. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM 1: 7-55.
Danielewicz W. 1993. Drzewa i krzewy w krajobrazie dolin rzecznych Kotliny Gorzowskiej. Przegl. Przyr. 4, 1: 3-16.
Grimmett R. F. A., Jones T. A. 1989. Important bird areas in Europe. ICBP, Cambridge.
Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Gdańsk.
Krupa A., Winiecki A. 2000. Awifauna Nadwarciańskiego Parku Krajobrazowego. Wielkopolskie Prace Ornitologiczne 9: 201-241.
Kot H., Dombrowski A., Kuczborski R., Mitrus C. 2001. Waloryzacja awifaunistyczna Parku Krajobrazowego Podlaski Przełom Bugu. W: Kot H., Dombrowski A. (red.). Strategia ochrony fauny na Nizinie Mazowieckiej: 93-114 . MTOF, Siedlce.
Piekarski R. 2000. Wyniki obserwacji ptaków ujściowego odcinka doliny Noteci w latach 1995-1999. Przegl. Przyr. 11, 1: 73-83.
Śliwa P. 2000 msc. Błotniak stawowy [Circus aeruginosus (Linneus 1789)] w okolicach Poznania w latach 1998-2000. Praca magisterska. Katedra Zoologii. AR Poznań.
Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski – rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa.
Wylegała P., 1997. Łabędź niemy Cygnus olor w dolinie Noteci na odcinku Romanowo – Rosko. Biul. Inf. Pol. Grupy. Bad. Łabędzi. 1:4.
Wylegała P., 1999. Łabędź niemy Cygnus olor w dolinie Noteci między Romanowem a Roskiem. Biul. Pol. Grupy Bad. Łabędzi. 3: 9-10.
Wylegała P., 2000a. Gniazdowanie zimorodka Alcedo atthis w dużej odległości od zbiorników wodnych. Przegl. Przyr. 11, 1:90-91.
Wylegała P., 2000b. Pierwsze stwierdzenie białorzytki pstrej Oenanthe pleschanka w Wielkopolsce. Przegl. Przyr. 11, 1:92-93.
Wylegała P. 2003. Czy znamy rzeczywistą liczebność kruka Corvus corax w Wielkopolsce? Przegl. Przyr. 13, 1-2: 53 – 63