Przemysław WYLEGAŁA, Sylwia WYLEGAŁA
Teren badań
Teren badań obejmował fragment doliny Noteci między miejscowościami Ujście i Wieleń, o długości 55 km i powierzchni 178 km2. Obszar ten leży na terenie makroregionu Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka oraz mikroregionu Dolina Dolnej Noteci (Kondracki 2000). Dolina na tym odcinku ma szerokość od 2 do 4 km. Noteć jest rzeką skanalizowaną (znajdują się tu 9 jazów ze śluzami), na całej długości obwałowaną i obsadzoną szpalerem topoli. Szerokość koryta rzecznego wynosi około 40 m. Wzdłuż rzeki znajduje się wiele odciętych od koryta, szybko zarastających starorzeczy. Większość z nich ma obecnie niewielką powierzchnię otwartego lustra wody. Bliżej krawędzi doliny znajduje się wiele dołów potorfowych o brzegach porośniętych pasem szuwarów lub zadrzewień wierzbowo-olchowych. W dolinie dominują łąki torfowiskowe, od stale podmokłych do silnie przesuszonych pociętych gęstą siecią rowów i kanałów melioracyjnych. W okolicach Roska i Wrzeszczyny istnieje dość dobrze zachowana łąkowa terasa zalewowa na podłożu mineralnym. Wśród łąk rozrzucone są małe laski o charakterze łęgów olchowych i bagiennych brzezin oraz podmokłe łozowiska z dominującą wierzbą szarą Salix cinerea (Danielewicz 1993). Największe z nich mają powierzchnię około 60-80 ha.
Metody
Liczenia stanowisk rodzinnych bobrów dokonano podczas kilkudziesięciu kontroli całego terenu w latach 2000-2003, prowadzonych głównie podczas badań nad awifauną doliny Noteci (Wylegała 2004).
Za stanowisko rodzinne uznawano miejsce gdzie znaleziono żeremie, norę lub stwierdzono obfitość śladów (magazyny, ślady żerowania, „stoliki pokarmowe”). Ostatni przypadek dotyczy zaledwie kilku stanowisk znajdujących się nad kanałami i rowami melioracyjnymi. Znajdowanie nor bobrzych nad samą Notecią nie nastręcza większych trudności. Rzeka ta dla celów żeglugowych została skanalizowana, a przy pomocy śluz i jazów sztucznie utrzymywany jest w niej wysoki poziom wody. Późną jesienią jazy są otwierane i w ciągu kilku dni poziom wody w rzece opada o 0,5-1 m, odsłaniając brzegi oraz znajdujące się w nich nory bobrów.
Rodzina bobrza składa się z 3-10 osobników; w Polsce najczęściej z 3-4 osobników (Żurowskim 1989). Do szacowania liczebności i przeliczania zagęszczenia, przyjęto podobnie jak i w innych opracowaniach liczebność rodziny na poziomie 4 osobników (Żurowski 1980, Graczyk i in. 1985, Dzięciołowski 1996, Chmielewski 1999, Podwyszyńska 2004).
Wyniki
Liczebność i rozmieszczenie
Na badanym odcinku doliny zlokalizowano 86 stanowisk uznanych za rodzinne. Dodając do tej liczby także kilkanaście stanowisk, w których nieduża liczba śladów żerowania wskazywała, że są one raczej zamieszkałe przez pojedyncze osobniki, liczbę bobrów na tym odcinku doliny można oszacować na około 320-350 osobników (1,8-2,0 os./km2 doliny). Na samej rzece (55 km jej biegu) zlokalizowano 21 stanowisk rodzinnych (szacunkowo około 84 osobniki), co daje zagęszczenie 1,4 os./km rzeki.
Rozmieszczenie bobrów na badanym odcinku doliny Noteci nie jest równomierne (rys. 1). W zachodnim fragmencie badanego terenu – między Gulczem i Wieleniem, gdzie dominują otwarte łąki zalewowe na podłożu mineralnym zwierzęta te są wyraźnie mniej liczne. Związane jest to z uboższą na tym obszarze siecią rowów melioracyjnych oraz prawie zupełnym brakiem dołów potorfowych. Wyraźne skupiska żeremi zlokalizowane są we fragmentach doliny z dużą liczbą torfianek – w rejonie Białej i Radolina oraz Zofiowa i Jędrzejewa.
Wybiórczość środowiskowa
Z wykrytych w 2003 roku 86 stanowisk, 46 (53,5%) zlokalizowanych było na zarastających dołach potorfowych, 21 (24,4%) na rzece i 19 (22,1%) na kanałach oraz rowach melioracyjnych. W ponad połowie przypadków (52%), ze względu na rodzaj brzegów zasiedlanych zbiorników, bobry zmuszone były do budowy żeremi. Dotyczy to prawie wyłącznie dołów potorfowych. Tylko w dwóch przypadkach żeremia zbudowane zostały na brzegach kanałów melioracyjnych. Nory kopane były w brzegach rzeki oraz kanałów i rowów melioracyjnych. Wraz ze wzrostem liczebności, bobry zasiedlają coraz mniej atrakcyjne siedliska. Obecnie zwierzęta te wykorzystują nawet niewielkie rowy melioracyjne o szerokości zaledwie 40-50 cm, budując na nich tamy bądź zatykając przepusty pod drogami. Znaleziono także stanowisko tych zwierząt na kanale odprowadzającym ścieki z zakładów przemysłu drzewnego w Czarnkowie.
Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk rodzinnych bobrów Castor fiber w dolinie Noteci między Ujściem a Wieleniem w latach 2000–2003 (trójkąty – żeremia, koła – nory).
Dyskusja
Pierwsze bobry osiedliły się na badanym terenie na początku lat 80. Były to najprawdopodobniej osobniki pochodzące z populacji powstałych na skutek reintrodukcji prowadzonych przez Katedrę Zoologii Akademii Rolniczej w Poznaniu. Pod koniec lat 70. dokonano wsiedleń m.in. w dorzeczu Drawy i Gwdy oraz nad dopływem Noteci – Margoninką (Graczyk i in. 1985). Populacje bobrów nad tymi rzekami szybko się rozwijały i w końcu zaczęły one zasiedlać sąsiednie tereny m.in. dolinę Noteci. Inwentaryzacja bobrów dokonana na terenie województwa pilskiego w latach 1994- 1995 wykazała obecność około 100 stanowisk z szacunkową liczbą 400 osobników. Na omawianym odcinku doliny Noteci stwierdzono wówczas zaledwie 10 rodzin (Zając 1995). Po uzupełnieniu tych danych, liczebność w województwie pilskim oszacowano w tym samym czasie na 600 osobników (Mizera 1997). Także i te dane były jednak zaniżone. Liczebność jednej z najliczniejszych w regionie populacji, zamieszkującej dolinę Noteci, szacowano wówczas podczas spływu, gdzie z oczywistych powodów kontrolowano tylko główne koryto rzeki (Mizera 1997). Próbę oszacowania liczebności bobrów nad Notecią przeprowadzono również w roku 1996, przy okazji waloryzacji ekomorfologicznej tej rzeki (Ilnicki, Lewandowski 1997). Dane do tego opracowania zbierano również podczas spływu rzeką. Na odcinku Noteci między Ujściem a Wieleniem stwierdzono wówczas ślady obecności bobrów zaledwie w 3 miejscach. Uzyskane podczas tych badań wyniki należy uznać za silnie zaniżone. Dane te nie odzwierciedlają rzeczywistego stanu liczebności bobrów w dolinie Noteci także z tego powodu, że znacznie więcej tych zwierząt zamieszkuje gęstą sieć rowów melioracyjnych oraz starorzecza i torfianki z dala od koryta rzecznego. Mimo silnego przekształcenia koryta rzecznego Noteci i dużych wahań poziomu wody, nie sprzyjających osiedlaniu się tych zwierząt (Dzięciołowski 1996), bobry osiągają dość wysokie zagęszczenia (1,4 os./km rzeki). Nad Pilicą, rzeką o bardziej naturalnym charakterze, stwierdzono pod koniec lat 90. podobne zagęszczenia (1,2–1,4 os./km). Jednak populacja pilicka nie osiągnęła jeszcze stanu wysycenia środowiska (Chmielewski 1999). Nieco niższą liczebność stwierdzono w roku 2003 na rzece Pliszce (0,8 os./km rzeki) na Ziemi Lubuskiej (Podwyszyńska 2004).
Tak silna populacja bobrów w dolinie Noteci nie pozostaje bez wpływu na gospodarkę człowieka oraz środowisko przyrodnicze. Mimo, że intensywność wykorzystania gospodarczego doliny Noteci z roku na rok spada, nadal tysiące hektarów łąk i pastwisk należących do prywatnych właścicieli jest koszonych lub spasanych. Gwałtowna ekspansja bobrów i ich działalność „inżynieryjna” powodują ciągłe konflikty z rolnikami. Zwierzęta te budują tamy na rowach melioracyjnych zalewając lub podtapiając okoliczne łąki i pola uprawne, co czasami wręcz uniemożliwia ich gospodarcze wykorzystanie. Coraz poważniejszym problemem jest także niszczenie nieutwardzonych dróg umożliwiających rolnikom dojazd do swoich łąk. Drogi te biegną często na groblach, w których bobry chętnie budują swoje nory. Po pewnym czasie drogi te nie wytrzymują obciążenia jeżdżących po nich ciężkich pojazdów i w wielu miejscach się zapadają. Podczas inwentaryzacji prowadzonych w 2003 roku zlokalizowano w sumie kilkadziesiąt poważnych uszkodzeń dróg biegnących w dolinie zwłaszcza w rejonie Stobna, Białej i Radolina. Często były to wyrwy biegnące przez całą szerokość drogi i mające głębokość do 1 metra, co zupełnie uniemożliwiało przejazd. Coraz większym problemem jest także budowanie przez te zwierzęta nor w wałach przeciwpowodziowych biegnących wzdłuż rzeki. Powoduje to powstanie przesięków i rozszczelnianie wałów. W skrajnych przypadkach wiosenne wezbrania Noteci powodują całkowite rozmycie uszkodzonych odcinków wału (takie przypadki odnotowano w 1994 i 2002 roku).
Z przyrodniczego punktu widzenia działalność bobrów jest bardzo korzystna. Magazynują one w dolinie olbrzymie ilości wody, co ma niebagatelne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania torfowisk, zwłaszcza w suchych latach. W sumie zlokalizowano na tym terenie kilkadziesiąt tam bobrowych zlokalizowanych głównie na rowach melioracyjnych, a także na dopływach Noteci. Powodują one zatrzymanie w dolinie tysięcy metrów sześciennych wody. Powstałe rozlewiska są zazwyczaj niewielkie (do około 0,5 ha). W niektórych przypadkach, duże tamy budowane na kanałach melioracyjnych powodują zalewanie lub podtopienie nawet 40 ha terenu. Takie rozlewiska stanowią bardzo cenne siedliska dla innych zwierząt związanych z terenami podmokłymi m.in. dla ptaków, płazów i ryb. Ich znaczenie wzrasta zwłaszcza podczas suchych lat.
Literatura
Chmielewski S. 1999. Liczebność bobra europejskiego Castor fiber vistulanus na Pilicy od Grotowic do ujścia. Kulon (4) 1-2: 65-72
Czech A. 2000. Bóbr. Monografie Przyrodnicze. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników. Świebodzin. pp 99.
Danielewicz W. 1993. Drzewa i krzewy w krajobrazie dolin rzecznych Kotliny Gorzowskiej. Przegl. Przyr. 4, 1: 3-16.
Dzięciołowski R. 1996. Bóbr. Monografie przyrodniczo-łowieckie. Wyd. SGGW. pp 124.
Graczyk R. i inni. 1985. Restytucja bobra europejskiego (Castor fiber Linnaeus, 1758) w Wielkopolsce – introdukcja, liczebność i rozprzestrzenianie. Kronika Wielkopolski 39: 107-133
Ilnicki P., Lewandowski P. 1997. Ekomorfologiczna waloryzacja dróg wodnych Wielkopolski. Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska. Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu.
Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa.
Mizera T. 1997. Świat zwierząt. Reintrodukcje. W: Król.W (red.). Przyroda województwa pilskiego i jej ochrona: 116-122. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Poznań – Piła.
Podwyszyńska B. 2004. Ocena liczebności bobra europejskiego Castor fiber Linnaeus, 1758 w dolinie rzeki Pliszki w roku 2003. Praca magisterska. Katedra Zoologii Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu.
Wylegała P. 2004. Zmiany liczebności wybranych gatunków ptaków w Dolinie Dolnej Noteci na odcinku Ujście-Wieleń w latach 1980-2003. Not. Ornit. 44: 187-1 94.
Zając G. 1995. Rozprzestrzenienie i liczebność bobra europejskiego (Castor fiber Linneus 1758) na obszarze województwa pilskiego w latach 1994 i 1995. Praca magisterska. Katedra Zoologii Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu.
Żurowski W. 1980. Odbudowa populacji bobra europejskiego (Castor fiber L.) w Polsce drogą reintrodukcji Sympozjum Łowieckie z okazji 60-lecia Polskiego Związku Łowieckiego. Wyd. AGH, Kraków: 54-60.
Żurowski W. 1989. Bóbr europejski – Castor fiber. In: Krupka J. (Ed.). Łowiectwo. PWRiL, Warszawa: 321-323