O dudku

OPIS GATUNKU

Dudek Upupa epops to ptak należący do rodziny dudków Upupidae, rzędu kraskowych Coraciiformes. Przedstawiciele tego rzędu (oprócz dudka, również żołna, kraska i zimorodek) należą do najpiękniej ubarwionych krajowych ptaków, przypominając gatunki egzotyczne. Upierzenie naszego bohatera składa się z trzech kolorów: białego, czarnego i rdzawego, ale mimo kontrastowego ubarwienia jest go trudno zauważyć, nawet wśród suchych, nieulistnionych gałęzi. Na głowie dudka znajduje się czubek z piór, rozkładany najczęściej w momencie lądowania i w chwilach ekscytacji. Dziób jest długi i cienki, a do tego lekko zagięty. Brak wyraźnego dymorfizmu płciowego, choć samiec jest nieco większy od samicy. W swoim chwiejnym locie i z szerokimi czarno-białymi skrzydłami, dudek sprawia wrażenie dużego motyla.

W Europie zasięg tego gatunku obejmuje środkową i południową część kontynentu. W północnej części areału zasięg występowania dudka rozciąga się od południowej Francji do Estonii. Ptak występuje w całym kraju, lecz jest nieliczny, a lokalnie nawet bardzo nieliczny. Najtrudniej spotkać go w górach, gdyż z reguły unika tego regionu, w przeciwieństwie do obszarów nizinnych. Najliczniej zamieszkuje wschodnią i środkową części Polski, rzadki na Pomorzu i Mazurach. W Wielkopolsce ma status średnio licznie lęgowego, występuje przede wszystkim we wschodniej części regionu.

Według danych z 2008 roku notuje się wzrost jego liczebności. Obecnie polską populację dudka ocenia się na 10-15 tysięcy par. Dudek zamieszkuje tereny rolnicze z alejami dziuplastych drzew, zagajnikami, łąkami, nieużytkami, często w krajobrazie dolin rzecznych. Zasiedla także sady i skraje lasów.

Do Polski powraca w kwietniu, natomiast opuszcza nasz kraj pod koniec sierpnia i we wrześniu. Na zimowiska dudki odlatują do północno-zachodniej Afryki. Odlot z kraju jest trudno wykrywalny z dwóch powodów: po pierwsze jest on rozciągnięty w czasie, a po drugie ptaki w tym okresie milczą, przez co trudno jest je zauważyć.

Głos dudka, nagranie: Jakub Glapan

Wiosną po przylocie samce odzywają się charakterystycznym „up up up”. Stąd właśnie pierwszy człon jego gatunkowej nazwy łacińskiej to Upupa. Również polska nazwa gatunkowa pochodzi od wydawanego przez niego głosu. Takim głosem dudki odzywają się z wyeksponowanych miejsc, nierzadko czynią to także w locie. Ptaki wydają także chrapliwe odgłosy oraz syki. Samce nawołują nie tylko po skojarzeniu się w pary, które tworzą się na okres lęgowy, ale robią to także podczas inkubacji jaj. Zdarza się, że lęgi, z braku odpowiedniego miejsca (dziuple w wierzbach, lipach, sosnach itp.) wyprowadzane są w stosach drewna, pryzmach kamieni, szczelinach budynków, wysypiskach śmieci, norach skarp, itd. Zanim jednak dojdzie do wyboru odpowiedniego miejsca na gniazdo, samiec prezentuje je swojej wybrance w trakcie trwania zalotów. W tym czasie ją też karmi. Kiedy samica wybierze właściwą dziuplę, wchodzi do niej i od tej pory oba ptaki początkowo poznają okolicę, po czym przystępują do lęgu. Na końcu całej ceremonii następują zaloty karmiące. Wygląda to w ten sposób, że samiec woła samicę i wkłada przyniesiony smakołyk bezpośrednio to otwartego przez nią dzioba. Dudki wyprowadzają jeden lęg w roku składając, wg. różnych źródeł od 4-9, 5-8 czy też 5-6 zielonkawych jaj. Samica wysiaduje jaja od momentu złożenia pierwszego i trwa to około 16-18 dni. W tym czasie może liczyć na pomoc samca, który ją karmi. Kiedy pisklęta są starsze karmieniem zajmują się oboje rodzice. Pokarm dudków stanowią głównie bezkręgowce: owady, ich larwy i poczwarki. Ten rodzaj pokarmu ptak wyciąga z ziemi, bądź z odchodów bydła, dlatego też często spotkać go można w miejscach, w których jest ono wypasane.

Ciekawostką jest fakt, że pisklęta karmione są po kolei, a w gnieździe następuje rotacja zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Pisklę, które znajduje się przy otworze dziupli, po otrzymaniu pokarmu chowa się, a na jego miejscu pojawia się następne. Dzięki takiemu sposobowi odbierania pokarmu, wszystkie pisklęta są równomiernie karmione.

Inną ciekawostką w życiu dudków jest reakcja obronna piskląt w dziupli, której zapach czasami nie należy do najprzyjemniejszych. Młode ptaki w momencie zagrożenia wydzielają cuchnący płyn i wystrzykują płynny kał w kierunku otworu wlotowego dziupli. Zapach piżma i zgniłego mięsa może skutecznie odstraszyć drapieżnika. W trakcie wysiadywania jaj samica także może wystrzyknąć cuchnącą wydzielinę w momencie zagrożenia. Młode opuszczają gniazdo po upływie około miesiąca i również po takim okresie stają się samodzielne.

Dudek, jako jeden z nielicznych „polskich” ptaków obok bociana, wróbla, skowronka i jaskółki, znany jest niemalże każdemu. Zapewne bierze się to z jego charakterystycznego czubka, dzięki któremu obraz tego ptaka łatwo pozostaje w pamięci. Przede wszystkim jednak znany jest on z różnych powiedzeń, takich jak: „każdy dudek ma swój czubek”, „ubrał się jak dudek w pawie pióra”, „kto na dudka stworzony dudkiem będzie”, „bojący dudek”, „wystrychnąć kogoś na dudka”, „nie trafiłeś na dudka”, „bo taki z Ciebie dudek”.

Jak zamkniemy oczy i wyobrazimy sobie rzekę, łąki, pasące się krowy, głowiaste wierzby to od razu przed oczami pojawiają nam się fruwające dudki wyglądające jak „duże motyle”. Ten piękny ptak, tak bardzo odmienny od innych jest nieodzownie związany z naszym polskim, wiejskim krajobrazem, dlatego musimy dołożyć wszelkich starań, aby z niego nie zniknął.

Opracował: Damian Ostrowski

ZAGROŻENIA

Dudek należy do ptaków krajobrazu rolniczego z mozaiką pastwisk i łąk oraz tradycyjnym wypasem bydła. Intensywna, zmechanizowana gospodarka rolna oparta na stosowaniu środków chemicznych jest głównym źródłem zagrożeń dla tego gatunku.

Dudki tracą miejsca lęgowe na skutek zmian w sposobie użytkowania gruntów. Wyłączone z wypasu łąki zarastają wysoką roślinnością, zanikają miedze i ugory, pastwiska zostają zaorywane, a rozległe piaszczyste murawy w dolinach rzek zalesione.

Ptak ten preferuje bliskość zadrzewień i kęp starych, dziuplastych drzew, w których chętnie się gnieździ. Spróchniałe, ogłowione wierzby są już rzadkim elementem krajobrazu rolniczego, zmniejsza się więc liczba miejsc odpowiednich do gniazdowania. Przystosowując się do niesprzyjających warunków dudki coraz częściej zakładają gniazdo w hałdach kamieni, stosach drewna lub chrustu, szczelinach budynków, a nawet w stosach śmieci, gdzie lęgi narażone są na zniszczenia ze strony człowieka i drapieżników.

Masowe stosowanie pestycydów znacząco przyczyniło się do spadku liczebności dudka w naszym kraju. Dawniej pastwiska obfitowały w łatwo dostępny pokarm. Obecnie preparaty owadobójcze niszczące duże owady, takie jak turkucie podjadki, świerszcze i chrabąszcze, skutecznie zubażają bazę pokarmową tego gatunku.

Dosadzanie i ogławianie wierzb oraz wieszanie budek lęgowych ma na celu stworzenie warunków sprzyjających rozwojowi populacji dudka. Tylko połączenie tradycyjnych metod gospodarczych i aktywnej ochrony gatunkowej pozwoli nam cieszyć się widokiem tego niezwykłego ptaka.

Opracowała: Roksana Lubkowska