Filip Solarek
STRESZCZENIE
Tematem badań było określenie składu pokarmu płomykówki (Tyto alba) na podstawie analizy wypluwek zebranych z gniazda pary lęgowej tego gatunku mieszczącego się na wieży kościelnej we wsi Folsztyn w gminie Wieleń powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego. W 64 zbadanych wypluwkach stwierdziłem szczątki 9 gatunków kręgowców (1 owadożernych, 5 gryzoni, 2 nietoperzy oraz 1 ptaka). Gatunkiem dominującym kręgowców pokarmie płomykówki, w okresie z jakiego pochodziły badane wypluwki, jest Sorex araneus. Na drugim miejscu znalazł się Mus musculus.
WSTĘP
Pożyteczność sów, związana z tępieniem myszy jest ogólnie znana. Płomykówka to gatunek żyjący najbliżej człowieka. Zamieszkuje rzadko odwiedzane strychy i wieże kościołów. Najchętniej poluje na terenach rolniczych bogatych w łąki i pastwiska. Niska trawa jest jej niezbędna do sukcesu w łowach. W Polsce określa się ją jako gatunek nieliczny na zachodzie, a rzadszy na północy i wschodzie kraju. W ostatnim czasie mówi się o spadku liczebności, a nawet wymieraniu.
Od wielu lat pasjonuję się ornitologią. Terenem, na którym prowadzę regularne obserwacje oraz działania związane z ochroną ptaków jest dolina Noteci. W latach 2001-2003 wraz z Nadnoteckim Kołem PTOP „Salamandra” prowadziłem badania dotyczące rozmieszczenia płomykówki na tym terenie. Dzięki tym badaniom znamy rozmieszczenie gniazd tej coraz rzadziej spotykanej sowy.
Płomykówka, jak wszystkie sowy, połyka pokarm w całości. Jednakże jej soki trawienne słabo radzą sobie z sierścią i kośćmi, dlatego zwraca je w postaci wypluwek. Analizując zawartość wypluwek można dokładnie określić skład jej pokarmu. Wypluwki płomykówki są bardzo charakterystyczne, żadna inna krajowa sowa nie tworzy podobnych. Zazwyczaj mają 4-6 cm, są okrągłego lub walcowatego kształtu. Stały jest natomiast ich czarny kolor. Świeże wypluwki to zbite, lekko błyszczące kulki, stare płowieją i kruszą się.
MATERIAŁ I METODY
Kościół z 1870 roku położony jest na skraju wsi Folsztyn, w gminie Wieleń. Gniazdo płomykówki znajduje się na wieży, a tzw. miejsce plucia, skąd zbierałem materiał do badań zlokalizowałem pod najniższymi belkami.
W celu zebrania materiału do badań przeprowadziłem trzy kontrole wieży:
25.07.2003 – zebrałem: 25 wypluwek
09.08.2003 – zebrałem: 18 wypluwek
28.08.2003 – zebrałem: 21 wypluwek
Łącznie uzyskałem 64 wypluwki
Wypluwki preparowałem zgodnie z instrukcją z literatury, elementy szkieletów kręgowców identyfikowałem przy pomocy klucza. Każdą wypluwkę wkładałem do ciepłej wody na około trzydzieści minut, następnie ostrożnie przekładałem na gazetę i delikatnie rozdzielałem ją wykałaczką na drobniejsze części. Używając pęsety wyciągałem twarde elementy np. czaszki. Po osuszeniu ich pędzelkiem dokonywałem identyfikacji przy pomocy binokularu i klucza. Największej uwagi wymagało preparowanie czaszek, gdyż przede wszystkim po nich można rozpoznać gatunek. W przypadku drobnych ssaków najważniejsze są dolne szczęki, bo na podstawie ich budowy i wzoru zębowego dokonuje się oznaczenia.
Kształty żuchw (elementy wypreparowane z wypluwek i zeskanowane): A – Sorex araneus, B – Eptesicus serotinus, C- Plecotus auritus, D – Mus musculus, E – Microtus agrestis.
WYNIKI
Po spreparowaniu 64 wypluwek udało mi się wyróżnić szczątki 262 kręgowców, z dwóch gromad (ptaki i ssaki) oraz czterech rzędów.
56% stanowił rząd Insectivora, a w nim 100% gatunek Sorex araneus; w rzędzie Rodentia (39%) dominowała Mus musculus – 68%, potem Microtus arvalis – 16%, Apodemus flavicollis – 6%, Clethrionomys glareolus – 5% oraz Microtus agrestis – 5%. Wśród gryzoni była największa różnorodność gatunków. Najmniej, zaledwie 1%, stanowiły Chiroptera, reprezentowane przez dwa gatunki: Eptesicus serotinus oraz Plecotus auritus. Natomiast rząd Aves (4%) reprezentował w 100% Passer domesticus . W badanych wypluwkach płomykówki stwierdziłem obecność szczątków 9 gatunków kręgowców.
Ilościowe zestawienie gatunków stwierdzonych w wypluwkach płomykówki
Krótka charakterystyka gatunków stwierdzonych w pokarmie płomykówki
Rodzina: Soricidae
Ryjówka aksamitna (Sorex araneus) – najliczniejszy przedstawiciel tej rodziny, zasiedla lasy, zarośla wśród łąk, stare parki, cmentarze. Żywi się owadami, a nawet niewielkimi żabami, gryzoniami oraz niekiedy pokarmem roślinnym. By przeżyć musi zjeść o 50% pokarmu więcej niż sama waży. Dlatego też jest aktywna przez całą dobę.
Rodzina: Muridae
Mysz domowa (Mus musculus) – najlepiej znany szkodnik z rzędu Rodentia. Występuje powszechnie tam, gdzie znajdują się ludzkie osiedla. Lato większość osobników spędza na polach, ogrodach. Po pierwszych przymrozkach migrują do zabudowań, gdzie ich podstawowym pokarmem jest przechowywane w stodołach zboże, poza tym to ssak wszystkożerny, aktywny głównie po zachodzie słońca.
Mysz leśna (Apodemus flavicollis) – mieszkaniec lasów liściastych, zwartych zarośli jeżyn i leszczyn. Dobrze wspina się po drzewach, stąd też żywi się zielonymi częściami roślin. Aktywna w nocy.
Rodzina: Arvicolidae
Nornica ruda (Clethrionomys glareolus) – zwierzę średnich rozmiarów. Jako gatunek leśny zamieszkuje podszyte lasy liściaste i mieszane, także duże parki, zadrzewione doliny rzeczne oraz zarośla śródpolne. Żywi się przede wszystkim pokarmem roślinnym. Aktywna o zmierzchu.
Nornik bury (Microtus agrestis) – szkodnik, który w okresie masowych pojawów powoduje zniszczenia upraw leśnych. Poza tym zasiedla torfowiska, mokradła, wilgotne łąki i pastwiska. Typowy roślinożerca.
Nornik zwyczajny (Microtus arvalis) – liczny mieszkaniec pól uprawnych, łąk oraz polan. Żywi się częściami roślin głównie motylkowych i traw. W tzw. mysie lata może wyrządzać szkody. Aktywny przede wszystkim po zachodzie słońca.
Rodzina: Vespertilionidae
Mroczek późny (Eptesicus serotinus) – jeden z większych nietoperzy. Jego występowa-nie związane jest z osiedlami ludzkimi, dlatego też jest pospolity w całej Polsce.
Gacek wielkouch (Plecotus auritus ) – cechą tego gatunku są ogromne uszy, pospolity w całej Polsce. Żyje w pobliżu osiedli ludzkich, na strychach w piwnicach.
Rodzina: Passeridae
Wróbel domowy (Passer domesticus ) – najpospolitszy łuszczak, żyjący w sąsiedztwie człowieka.
DYSKUSJA
W literaturze ornitologicznej znajdziemy informacje, że podstawowym pokarmem płomykówki są gryzonie, ryjówki wymieniane są jako pokarm zastępczy, natomiast ptaki okazjonalnie. Minimalne terytorium łowieckie Tyto alba to 50 ha. W okolicy Folsztyna na obszarze odpowiadającym tej powierzchni dominują podmokłe łąki, pola oraz pastwiska, znacznie rzadziej występują torfianki. Lasy reprezentują śródpolne zadrzewienia i remizy.
Wyniki moich badań porównałem z danymi dotyczącymi analizy pokarmu płomykówki z miejscowości Bytoń i Rojewo, położonych na wschód od jeziora Gopło (przez które przepływa Noteć), na granicy Wielkopolski i województwa kujawsko-pomorskiego.
| Gatunki | Miejscowość / całkowita liczba szczątków | ||
| Bytoń / 268listopad | Rojewo / 204listopad | Folsztyn / 262lipiec / sierpień | |
| Sorex araneus | 16 | 101 | 148 |
| Mus musculus | 91 | 27 | 70 |
| Microtus arvalis | 86 | 28 | 16 |
| Chiroptera | 0 | 1 | 2 |
| Passer domesticus | 15 | 8 | 10 |
| Pelobates fuscus | 1 | 0 | 0 |
tab1. Zestawienie ilościowe wybranych szczątków gatunków.
Do porównania wybrałem te dane, gdyż pochodzą one z terenów o podobnych warunkach środowiskowych (jednakże z mniejszym udziałem podmokłych łąk) oraz, w zestawieniu ze stanowiskiem w Folsztynie, posiadają zbliżoną liczbę szczątków kręgowców. Na stanowisku w Bytoniu stwierdzono w pokarmie płomykówki 14 gatunków, a w Rojewie 12 gatunków, co podważa fakt powszechnego przekonania, że sowa ta żywi się wyłącznie gryzoniami.
Gatunkiem w miarę stałym w odłowach okazał się wróbel (Passer domesticus). Zaskakujący okazuje się fakt upolowania grzebiuszki ziemnej (Pelobates fuscus). Ze względu na niedobry smak ten płaz jest niechętnie zjadany przez drapieżniki. Nie spotkałem się w powszechnej literaturze przyrodniczej z wymienieniem płazów w jadłospisie płomykówki. Nietoperze, podobnie jak w badanej próbie, również odławiane były okazjonalne (niestety w cytowanej pracy nie sprecyzowano ich przynależności gatunkowej). Z porównania danych wynika, że skład gatunkowy pokarmu płomykówki jest na badanych terenach bardzo zbliżony.
Różnice w pokroju czaszki pomiędzy: Sorex araneus (A ) i Mus musculus (B )
Chciałbym skupić się na różnicach w ilości ryjówki aksamitnej, myszy domowej oraz nornika zwyczajnego, stwierdzonych w pokarmie płomykówki, w porównaniu z wynikami z literatury. W badanych wypluwkach najczęściej występowały szczątki ryjówki aksamitnej. Sorex araneus jest jednym z najmniejszych gatunków ssaków, dlatego też jego wartość energetyczna jest niewielka. By to nadrobić płomykówka musi nałapać ryjówek więcej niż gryzoni. W badanym przypadku liczba oscylowała pomiędzy 2 a 8 osobnikami w wypluwce. Duży udział ryjówek w pokarmie płomykówki może tłumaczyć również fakt, że okres, w którym zbierałem wypluwki jest czasem, w którym trwa jeszcze ruja tych ssaków, której nasilenie zmniejsza się jesienią. Dlatego też największy udział upolowanych młodych samców i samic przypada na sierpień. Ryjówka aksamitna jest ssakiem bardzo ruchliwym i aktywnym przez cała dobę, dlatego może być łatwym łupem dla sowy, jeżeli występuje dość licznie. W literaturze podkreśla się, że gatunek ten jest zdecydowanie liczniejszy na terenach podmokłych, a takie przeważają w okolicach Folsztyna. Ponadto ryjówka aksamitna wykazuje pewne wahania liczebnościowe w kolejnych latach, lecz nie tak wielkie jak u gryzoni – być może w tym roku przypadał właśnie okres wzrostu jej populacji na terenie badań.
Najwięcej myszy domowych odławianych jest przez płomykówki w okresie jesieni i zimy. Liczba ta ma wyraźny związek z dostępnością dla sowy pomieszczeń, w których zimują myszy. W okolicach Folsztyna nie ma wielu stodół, gdzie ptak mógłby polować, dlatego ilość szczątków myszy w wypluwkach jest taka niska. Zabudowania wiejskie zgrupowane są wzdłuż drogi, natomiast odległość kościoła od miasta Wieleń wynosi 4 km. Najbliższe gospodarstwo, w którym sowa regularnie wyłapuje te gryzonie umieszczone jest właśnie przy kościele (inf. ust. właściciela). Poza tym na stosunkowo niewielki udział Mus musculus wpływa okres, w którym prowadzone były badania.
Nornik zwyczajny to gatunek, który najwyższe zagęszczenie osiąga w uprawach lucerny (3000 os/ ha), w innych uprawach zagęszczenie to jest wielokrotnie niższe (0-84 os./ha). Presja całego kompleksu drapieżników na populację tego gryzonia spada ze wzrostem jego zagęszczenia. Przy niskim sięga 49 %, przy wysokim – 9 %. Niewielka ilość upraw w okolicach Folsztyna, wyklucza wysokie zagęszczanie nornika. Dlatego można uważać go za gatunek nieliczny na tym terenie.
PIŚMIENNICTWO
Buchalczyk T., Caboń-Raczyńska K., Kowalski K., Pucek Z., Ruprecht L.A., Sych L. (1984) Klucz do oznaczania ssaków Polski-PWN, Warszawa.
Cebulska B. (1987) Analiza wieku i płci u niektórych gatunków
MICROMAMMALIA na podstawie materiału wypluwkowego płomykówki TYTO ALBA GUTTATA – Badania Fizjograficzne nad Polską zachodnią, tom XXXV, seria C. Zoologia: 85-108.
Brooks F., Gibbs B. (1998) Ptaki Muza SA Warszawa.
Ruprecht L. A. (1979) Food of Barn owl, Tyto alba guttata (C.L.Br.) from Kujawy. Acta Ornithologica, 19: 493- 509.
Bezzel E. (2000) Ptaki MULTICO Warszawa.