Jakub GLAPAN
1. Wstęp
Dolina Noteci odgrywa bardzo duże znaczenie, jako jeden z głównych w Polsce obszarów migracji ptaków, a także jako teren, który jest cenną ostoją dla awifauny lęgowej, wśród której na szczególną uwagę zasługują gatunki wodno-błotne.
Widok na dolinę Noteci, między wsią Biała a Radolin
(fot. Marek Maluśkiewicz)
Aktualny stan wiedzy na temat fauny ptaków doliny Noteci oparty jest na badaniach prowadzonych głównie w latach 80. Na tym obszarze stwierdzono ponad 230 gatunków, a w tym ponad 140 lęgowych (Bednorz & Kupczyk, 1995). Istotne znaczenie mają także badania prowadzone w latach 1993-2003, na terenie „Nadnoteckich Łęgów”, odcinku doliny między miejscowościami Ujście – Wieleń, będącym ostoją ptaków o randze europejskiej i uznanym za najcenniejszy w całej Dolinie Noteci (Wylegała, 2003). Do tej pory twierdzono, że do końca lat 60. dolina nie była obiektem szczególnego zainteresowania polskich i niemieckich ornitologów. Udało się jednak dotrzeć do starego niemieckiego rozporządzenia, które rzuca nowe światło na temat historii badań przyrody, prowadzonych w dolinie Noteci. Rozporządzenie z lat 40. ubiegłego wieku dotyczy rezerwatu ornitologicznego „Vogelfreistätte in der Regeniederung”, który znajdował się na terenie Doliny Noteci, w okolicach wsi Biała i Radolin, a więc na terenie obecnej ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. W skład rezerwatu wchodziły 2 kompleksy torfianek, które istnieją do dzisiaj.
Niniejsza praca poświęcona jest faunie ptaków torfianek ‑ jednych z ciekawszych przyrodniczo siedlisk w dolinie Noteci.
2. Teren badań
I. Lokalizacja
Badania prowadzono w Dolinie Dolnej Noteci (Pradolina Toruńsko – Eberswaldzka) na prawym brzegu doliny, koło wsi Biała i Radolin w gminie Trzcianka. Obszar ten położony jest na terenie ostoi ptaków wodno-błotnych o randze europejskiej „Nadnoteckie Łęgi” (Grimmett & Jones 1989, Gromadzki et al. 1994).
Mapa 1. „Nadnoteckie Łęgi”
Mapa 2: Teren badań
II. Ogólna charakterystyka
W odległej przeszłości Dolinę Noteci porastały trudno dostępne dla człowieka lasy łęgowe, tworzone przez różne gatunki roślin a także łozowiska (Bednorz & Kupczyk, 1995). W związku z tym i skład awifauny był odmienny od tego, jaki mamy dzisiaj. Zwiększona działalność człowieka, a szczególnie prowadzone tu kiedyś prace melioracyjne istotnie wpłynęły na zmianę tego stanu.
Dzisiaj dominują łąki kośne, okresowo zalewane, często nieużytkowane – kiedyś w większości wypasane. Spotkać można jeszcze pozostałości dawnych lasów łęgowych. Starorzecza w większości zarastają, podobnie jak torfianki. W związku z osuszeniem Doliny Noteci doszło do ich zmurszenia i wtórnego zabagnienia.
Torfianki, podobnie jak starorzecza, są wyróżniającym się elementem krajobrazu Doliny Noteci, a łączna ich powierzchnia szacowana jest na 3300 ha (Bednorz & Kupczyk, 1995). Powstały głównie przed wojną, ponieważ wtedy torf był intensywnie eksploatowany (informacja ustna Urząd Miasta i Gminy Trzcianka). Torfianki, jak te pod Białą, mogą tworzyć większe kompleksy. Pozostawione miejsca wydobywania torfu zaczęły zarastać roślinnością, głównie wierzbami, olchami, brzozą, szuwarami. Dzięki temu stały się one atrakcyjne dla wielu gatunków zwierząt, a w szczególności ptaków.
Torfianki wczesną wiosną
(fot. Marek Maluśkiewicz)
Noteć jest rzeką skanalizowaną, a poziom wody regulowany jest dodatkowo przez sieć rowów melioracyjnych i śluz. Jednak od pewnego czasu istotne znaczenie dla stosunków wodnych panujących na tym obszarze ma działalność bobra europejskiego Castor fiber. Tworzone przez ten gatunek tamy zatrzymują część wody, powodując miejscami, także na łąkach podtopienia.
Żeremie bobrowe
(fot. Jakub Glapan)
III. Podział geobotaniczny
Poniżej przedstawiono klasyfikację omawianego terenu wg podziału geobotanicznego Polski W. Szafera i B. Pawłowskiego (Starkel 1999).
| Państwo: HOLARKTYKA |
| Obszar: EUROSYBERYJSKI |
| I. Prowincja Środkowosyberyjska
Niżowo-Wyżynna |
| A. Dział Bałtycki |
| A2 Poddział Pas Wielkich Dolin |
| 7 Kraina wielkopolsko-Kujawska
– okręg Notecki |
IV. Klimat
Ze względu na warunki klimatyczne badany obszar należy do Regionu Środkowowielkopolskiego (R-XV), którego charakteryzuje częstsze występowanie dni z pogodą ciepłą i jednocześnie pochmurną. Ponadto odnotowuje się tu duży udział dni przymrozkowych, które są bardzo chłodne, z jednoczesnym występowaniem opadu. (Woś 1999).
IV. Gleby
W dolinie wyróżnia się trzy typy gleb, które tworzą charakterystyczne strefy (Okruszko 1978). Od krawędzi w kierunku rzeki wyróżnia się następujące, ułożone równolegle, strefy:
– torfową
– mułową
– madową.
Częściowe dane dotyczące stratygrafii i analizy pyłkowej osadów w Pradolinie Noteci pochodzą z lat 40. (Wodziczko 1948). Dolina należy do dużych obszarów torfowisk niskich.
V. Roślinność
Charakterystyczne, jeśli chodzi o roślinność torfianek są naturalne, choć wtórne zarośla wierzbowo-olchowo-brzozowe. Należy tu wymienić także zbiorowiska łęgów niżowych Fraxino-Alnetum, a także zbiorowiska formacji krzewiastej Prunetalia spinosae, będące częściowo naturalnymi zbiorowiskami otulinowymi. Doły potorfowe wypełnione wodą porasta głównie szuwar trzcinowy z trzciną pospolitą Phragmites australis, a także liczne słodkowodne makrofity. Jednym z najważniejszych zbiorowisk torfotwórczych, charakterystycznym nie tylko dla Doliny Noteci, jest zbiorowisko Caricetum elatae. Całość uzupełniają półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe Molinio-Arrhenatheretea.
Warto też dodać, że w zbiornikach wodnych występują ramienice.
Knieć błotna (Caltha palustris), pospolita na podmokłych łąkach, szczególnie przy rowach melioracyjnych i zbiornikach wodnych
(fot. Marek Maluśkiewicz)
Tab 1. Poszczególne syntaksony stwierdzone na trofiankach w Dolinie Noteci przedstawia tabela ( materiały udostępnione przez prof. dr hab. Janinę Borysiak)
| Syntakson | 1 | 2 | 3 | 4 |
| Alnetea glutinosae Br.-Bl. et R. Tx. 1943 | ||||
| Alnetalia glutinosae R.Tx. 1937 | ||||
| Alnion glutinosae (Malcuit 1929) Meijer Drees 1936 | ||||
| Salicetum auritae Jonas 1935 em. Oberd. 1964 | 7140 | V | NA | R |
| Salicetum cinereae Kobendza 1930 | 7140 p.p. | I | NA | C |
| Carici elongatae-Alnetum W. Koch 1926 ex R. Tx. 1931 | I | N | C | |
| Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieger. 1937 | ||||
| Fagetalia silvaticae Pawłowski in Pawłowski et al. 1928 | ||||
| Alnion incanae Pawłowski in Pawłowski et al. 1928 | ||||
| Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952 | *91E0 | I | N | C |
| Rhamno-Prunetea Rivas-Goday et Borja Carbonell 1961 … | ||||
| Prunetalia spinosae R.Tx. 1952 | ||||
| Urtico-Crataegion Pass. in. Pass. et Hofmann 1968 | ||||
| Aegopodio-Sambucetum nigrae Doing 1962 em. M.Wojterska 1990 | – | NA | P | |
| Rubo-Franguletalia Pass. in Pass. et Hofmann 1968 ex Pass. 1978 | ||||
| Agrostio capillaris-Frangulion Pass. in. Pass. et Hofmann 1968 … | ||||
| Molinio-Franguletum Pass. in Pass. et Hofmann 1968 … | I | NA | C | |
| Lemnetea minoris (R. Tx. 1955) de Bolós et Masclans 1955 | ||||
| Lemnetalia minoris (R. Tx. 1955) de Bolós et Masclans 1955 | ||||
| Lemnion minoris (R. Tx. 1955) de Bolós et Masclans 1955 | ||||
| Lemnetum minoris Soó 1927 | 3150 | – | NA | P |
| Lemnetum trisulcae (Kelhofer 1915) R. Knapp et Stoffers 1962 | 3150 | – | NA | C |
| Lemno-Spirodeletum polyrrhizae W. Koch 1954 … | 3150 | – | NA | P |
| Riccietum fluitantis Slavnić 1956 em. R. Tx. 1974 | 3150 | V | NA | R |
| Ricciocarpetum natantis (Segal 1963) R.Tx. 1974 | 3150 | V | NA | RR |
| Hydrocharition morsus-ranae Rübel 1933 | ||||
| Lemno-Hydrocharitetum morsus-ranae (Oberd. 1957) Pass. 1978 | 3150 | I | N | C |
| Lemno-Utricularietum vulgaris Soó 1928 ex 1947 | 3150 | I | NA | C |
| Stratiotetum aloidis (Nowiński 1930) Miljan 1933 | 3150 | V | N | C |
| Charetea Fukarek 1961 ex Krausch 1964 | ||||
| Charetalia hispidae Sauer 1937 ex Krausch 1964 | ||||
| Charion fragilis (Sauer 1937) Krausch 1964 em. W. Krause 1969 | ||||
| Potametea W. Koch 1926 | ||||
| Potametalia W. Koch 1926 | ||||
| Potamion pectinati (W. Koch 1926) Görs 1977 | ||||
| Potametum lucentis Hueck 1931 | 3150 | I | NA | C |
| Potametum perfoliati (W. Koch 1926) Pass. 1964 | 3150 | – | NA | C |
| Potametum pectinati (Hueck 1931) Carstensen 1955 | 3150 | – | NA | C |
| Ceratophylletum submersi Soó 1928 | 3150 | V | NA | R |
| Myriophylletum spicati Soó 1927 ex Podbielkowski … | 3150 | I | N | C |
| Myriophylletum verticillati Gaudet 1924 | 3150 | I | NA | R |
| Nymphaeion Oberd. 1957 | ||||
| Nymphaeo albae-Nupharetum luteae Nowiński 1928 | 3150 | V | NP | C |
| Potametum natantis Soó 1927 ex Podbielkowski … | 3150 | – | NA | C |
| Polygonetum natantis Soó 1927 ex Brzeg et M. Wojterska 2001 | 3150 | – | NA | C |
| Ranunculion fluitantis Neuhäusl 1959 | ||||
| Hottonietum palustris R. Tx. 1937 ex Pfeiffer 1941 | 3260 | V | NA | C |
| Phragmitetea australis W. Koch 1926 | ||||
| Phragmitetalia austrialis W. Koch 1926 | ||||
| Phragmition communis W. Koch 1926 | ||||
| Equisetetum fluviatilis Steffen 1931 | I | NA | C | |
| Glycerietum maximae (Allorge 1922) Hueck 1931 | – | NA | P | |
| Phragmitetum communis (W.Koch 1926) Schmale 1939 | – | NA | P | |
| Sparganietum erecti Roll 1938 | – | NA | P | |
| Typhetum latifoliae Soó 1927 ex Lang 1973 | – | NA | P | |
| Magnocaricion elatae W. Koch 1926 | ||||
| Caricetum elatae W. Koch 1926 | I | N | P | |
| Caricetum paniculatae Wangerin 1916 ex v. Rochow 1951 | V | NP | C | |
| Caricetum rostratae Rübel 1912 ex Osvald 1923 | I | NA | C | |
| Cicuto-Caricetum pseudocyperi Boer et Sissingh in Boer 1942 | V | NP | C | |
| Iridetum pseudoacori Eggler 1933 ex Brzeg et M. Wojterska 2001 | I | NA | P | |
| Thelypteridi-Phragmitetum Kuiper 1958 | I | NP | C | |
| Scheuchzerio-Caricetea fuscae (Nordhagen 1936) R. Tx. 1937 | ||||
| Caricetalia fuscae W. Koch 1926 em. Nordhagen 1936 | ||||
| Caricion fuscae W. Koch 1926 em. Klika 1934 | ||||
| Calamagrostietum canescentis Simon 1960 | 7140 | I | NA | R |
| Carici canescentis-Agrostietum caninae R. Tx. 1937 | 7140 | I | NA | C |
| Molinio-Arrhenatheretea R. Tx. 1937 em. 1970 | ||||
| Molinietalia W. Koch 1926 | ||||
| Filipendulion (Duvigneaud 1946) Segal 1966 | ||||
| Lysimachio vulgaris-Filipenduletum Bal.-Tulačkova 1978 | I | N | C | |
| Calthion R.Tx. 1937 | ||||
| Caricetum cespitosae Steffen 1931 | V | N | R | |
| Scirpetum silvatici Ralski 1931 | V | N | C | |
| Artemisietea Lohmeyer, Preising et R. Tx. in R. Tx. 1950 | ||||
| Convolvuletalia sepium R. Tx. 1950 em. Oberd. in Oberd. et al. 1967 | ||||
| Calystegion sepium R. Tx. 1947 em. 1950 | ||||
| Epilobio hirsuti-Convolvuletum sepium Hilbig, Heinrich … | 6430 | – | NA | P |
| Eupatorietum cannabini R. Tx. 1937 | 6430 | – | NA | C |
| Fallopio-Humuletum lupuli Brzeg 1989 ex Brzeg … | 6430 | – | NA | P |
| Urtico-Convolvuletum sepium Görs et Th. Müller 1969 | 6430 | – | NA | C |
| Polygono arenastri-Poetea annuae Rivas-Martinez 1975 … | ||||
| Polygono arenastri-Poetalia annuae R. Tx. in Géhu et al. 1972 … | ||||
| Matricario matricarioidis-Polygonion arenastri Rivas-Martinez … | ||||
| Poetum annuae Felföldy 1942 | – | NA | P |
3. Materiał i metody badań
Do badań wybrano 3 duże, zwarte kompleksy torfianek (patrz mapa 2, str. 8). Główne badania, kombinowaną odmianą metody kartograficznej do liczenia ptaków (Tomiałojć 1980), przeprowadzono w sezonie 2005 na badanej powierzchni stałej nr 1 – 48 ha. W tym sezonie przeprowadzono 5 kontroli dziennych oraz 2 nocne ( także na powierzchni nr 2 i nr 3) z wykorzystaniem stymulacji magnetofonowej, w celu wykrycia gatunków aktywnych szczególnie nocą. Badania prowadzono w miesiącach IV-VI. Oprócz tego w pracy wykorzystano obserwacje pojedyncze (własne i innych autorów) z lat wcześniejszych tj. 2003 – 2005, dotyczące zarówno gatunków lęgowych jak i nielęgowych występujących na wszystkich torfiankach pod Białą. Pojedyncze obserwacje prowadzono także w roku 2006.
4.Wyniki
I. Gatunki lęgowe
W latach 2003-2005 na badanych torfiankach (kompleks nr 1, nr 2, nr 3) stwierdzono występowanie 61 gatunków ptaków lęgowych. W 2005 roku na badanej stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono występowanie 49 gatunków ptaków lęgowych. Na powierzchniach „kompleks 2” i „kompleks nr 3, w latach 2003-2005 stwierdzono gnieżdżenie się kolejnych 12 gatunków ptaków lęgowych, których obecności nie wykryto podczas badań na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” w roku 2005. Wyniki badań zamieszczono w tabelach poniżej.
Tab. 2. Wyniki badań ze stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1”.Rok badań 2005
| Gatunek | Liczba par (terytoriów) | Zagęszczenie (il. par/10ha) |
| Piecuszek Phylloscopus trochilus | 36 | 7,5 |
| Trznadel Emberiza citrinella | 17-19 | 3,5-4 |
| Cierniówka Sylvia communis | 14 | 3 |
| Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos | 11 | 2,3 |
| Brzęczka Locustella luscinioides | 11 | 2,3 |
| Pierwiosnek Phylloscopus collybita | 11 | 2,3 |
| Potrzos Emberiza schoeniclus | 10 | 2 |
| Wodnik Rallus aquaticus | 7 | 1,5 |
| Kos Turdus merula | 6 – 8 | 1,25-1,6 |
| Kapturka Sylvia atricapilla | 6 | 1,25 |
| Bąk Botaurus stellaris | 5 | 1 |
| Łozówka Acrocephalus palustris | 5 | 1 |
| Słowik szary Luscinia luscinia | 4 | 0,8 |
| Remiz Remiz pendulinus | 4 | 0,8 |
| Kukułka Cuculus canorus | 3-4 | 0,6-0,8 |
| Śpiewak Turdus philomelos | 3-4 | 0,6-0,8 |
| Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus | 3 | 0,6 |
| Krzyżówka Anas platyrhynchos | 2-3 | 0,4-0,6 |
| Perkozek Tachybaptus ruficollis | 2 | 0,4 |
| Gęgawa Anser anser | 2 | 0,4 |
| Łyska Fulica atra | 2 | 0,4 |
| Żuraw Grus grus | 2 | 0,4 |
| Czajka Vanellus vanellus | 2 | 0,4 |
| Pokrzywnica Prunella modularis | 2 | 0,4 |
| Piegża Sylvia curruca | 2 | 0,4 |
| Sójka Garrulus glandarius | 2 | 0,4 |
| Łabędź niemy Cygnus olor | 1 | 0,2 |
| Krakwa Anas strepera | 1 | 0,2 |
| Błotniak stawowy Circus aeruginosus | 1 | 0,2 |
| Derkacz Crex crex | 1 | 0,2 |
| Kszyk Gallinago gallinago | 1 | 0,2 |
| Grzywacz Columba palumbus | 1 | 0,2 |
| Skowronek Alauda arvensis | 1 | 0,2 |
| Jarzębatka Sylvia nisoria | 1 | 0,2 |
| Gąsiorek Lanius collurio | 1 | 0,2 |
| Sroka Pica pica | 1 | 0,2 |
| Dziwonia Carpodacus erythrinus | 1 | 0,2 |
| Bażant Phasianus colchicus | x | x |
| Strzyżyk Troglodytes troglodytes | x | x |
| Rudzik Erithacus rubecula | x | x |
| Raniuszek Aegithalos caudatus | x | x |
| Czarnogłówka Parus montanus | x | x |
| Modraszka Parus caeruleus | x | x |
| Bogatka Parus major | x | x |
| Szpak Sturnus vulgaris | x | x |
| Zięba Fringilla coelebs | x | x |
| Szczygieł Carduelis carduelis | x | x |
| Przepiórka Coturnix coturnix | * | * |
| Podróżniczek Luscinia svecica | ** | ** |
x – gatunek gniazduje, brak danych o liczebności
* – gatunek gnieżdżący się przy powierzchni próbnej, stwierdzono 1 parę lęgową
** – gatunek gnieżdżący się przy powierzchni próbnej, wzdłuż rowów melioracyjnych. Wokół stałej powierzchni próbnej stwierdzono 5 par lęgowych
Tab. 3. Wyniki badań z obszaru „kompleks nr 2 i 3” (Gatunki lęgowe, których nie stwierdzono na powierzchni próbnej „kompleks nr 1”). Lata badań 2003-2005
| Gatunek | Liczba par | Lokalizacja | Lata badań |
| Śmieszka Larus ridibundus | 15-20 | K III | 2003 (PW) |
| Cyraneczka Anas crecca | 8-9 par | ? | (PW) |
| Rybitwa czarna Chlidonias niger | 8 | K III | 2003
(MM, FS) |
| Cyranka Anas querquedula | 4 | K III | 2005 |
| Zielonka Porzana parva | 3 | K II | 2005 |
| Kokoszka Gallinula chloropus | 1 | K II | 2003 (MM) |
| Kropiatka Porzana porzana | 1 | K II | 2003 (PW) |
| Sieweczka rzeczna Charadrius dubius | 1 | K III | 2003(PW) |
| Świergotek łąkowy Anthus pratensis | 1 | K II | 2003-2005 |
| Strumieniówka Locustella fluviatilis | 1 | K II | 2003 (MM) |
| Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus | x | K III | 2005 |
| Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena | x | K III | 2005 |
x – gatunek gniazduje, brak danych o liczebności
? – dotyczy torfianek z obszaru badań
KII – powierzchnia badań „kompleks nr 2”
KIII – powierzchnia badań „kompleks nr 3”
(FS) – obserwator Filip Solarek
(MM) – obserwator Marek Maluśkiewicz
(PW) – obserwator Przemysław Wylegała
Przegląd wybranych gatunków ptaków lęgowych
Perkozek Tachybaptus ruficollis
Na powierzchni “kompleks nr 1” stwierdzono 2 pary lęgowe. Gatunek ten występuje także na innych torfiankach. Jest skryty, w związku z czym trudny do wykrycia. Najłatwiej wykryć jego obecność po głosie.
Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus
W 2005 roku stwierdzony w sezonie lęgowym tylko na powierzchni „kompleks nr 3”, przy użyciu stymulacji magnetofonowej. Brak danych na temat jego liczebności. Na torfiankach gniazduje najprawdopodobniej regularnie.
Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena
W 2005 roku stwierdzony w sezonie lęgowym tylko na powierzchni „kompleks nr 3”, przy użyciu stymulacji magnetofonowej. Brak danych na temat jego liczebności. W latach 1993-2003 na terenie „Nadnoteckich Łęgów” nie był obserwowany.
Bąk Botaurus stellaris
Regularnie gnieżdżący się na torfiankach, głównie w trzcinowiskach. W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej zlokalizowano 5 odzywających się samców.
Łabędź niemy Cygnus olor
Regularnie gnieżdżący się na torfiankach. W 2005 roku na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 1 parę lęgową.
Gęgawa Anser anser
Od pewnego czasu gatunek regularnie gnieżdżący się na torfiankach, jeszcze 20 lat temu pojawiał się jako gatunek przelotny (Bednorz & Kupczyk, 1995). W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 2 pary lęgowe.
Krakwa Anas strepeta
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 1 parę lęgową. Gatunek ten spotykano także na innych torfiankach, gdzie najprawdopodobniej także regularnie gniazduje – roku 2003 na torfiankach pod Radolinem stwierdzono 3 pary (Wylegała, 2003)
Cyraneczka Anas crecca
Gatunek, który najprawdopodobniej gniazduje na torfiankach. Istnieją jedynie majowe obserwacje zaniepokojonych ptaków, które mogą wskazywać na lęgi 8-9 par (Wylegała, 2003).
Cyranka Anas querquedula
W roku 2005 na powierzchni „kompleks nr 3” stwierdzono 4 pary lęgowe.
Błotniak stawowy Circus aeruginosus
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 1 parę lęgową. Gniazduje głównie na zarastających torfiankach.
Przepiórka Coturnix coturnix
W roku 2005 na łące przy stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 1 parę lęgową. Jednakże nie jest to gatunek ściśle związany z torfiankami. W okresie lęgowym gatunek ten związany jest głównie z polami (Bednorz 2000).
Wodnik Rallus aquaticus
Regularnie gnieżdżący się na torfiankach. W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej stwierdzono 7 par lęgowych, bez stosowania stymulacji magnetofonowej.
Kropiatka Porzana porzana
W roku 2003 na powierzchni „kompleks nr 2” zlokalizowano 1 odzywającego się samca (Wylegała, 2003). W latach 2004 – 2005 nie spotkano już tego gatunku.
Zielonka Porzana parva
W roku 2005 na powierzchni „kompleks nr 2” zlokalizowano 3 odzywające się samce. Dla porównania w roku 2003 na całym obszarze „Nadnoteckich Łęgów”, na torfiankach, zlokalizowano 3 stacjonarne samce – 2 na torfiankach pod Białą i 1 w okolicach Wrzeszczyny (Wylegała, 2003).
Derkacz Crex crex
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” zlokalizowano 1 odzywającego się samca. Gatunek ten chętnie gniazduje na zarastających łąkach. Dolina Noteci jest ważną ostoją dla tego gatunku (Bednorz, 2000). Dlatego też derkacz został wyróżniony w sieci Natura 2000, jako jeden z 4 gatunków kwalifikujących dla ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Oznacza to, że jego liczebność kwalifikuje tą ostoję do międzynarodowych ostoi ptaków (OTOP, 2004).
Kokoszka Gallinula chloropus
W 2003 roku stwierdzono 1 parę lęgową na powierzchni „kompleks nr 2”. Stwierdzenia dokonał Marek Maluśkiewicz.
Łyska Fulica atra
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 2 pary lęgowe. W latach 2003-2005 na torfiankach spotykany regularnie. Dla porównania w roku 2003 na obszarze „Nadnoteckich Łęgów” zlokalizowano 34 pary (Wylegała, 2003).
Żuraw Grus grus
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 2 pary lęgowe. Ponadto znajduje się tu noclegowisko tych ptaków. W okresie lęgowym liczba nocujących ptaków wynosi ok. 200, natomiast jesienią (wrzesień) liczba ta wzrasta nawet do 1000 osobników (Wylegała, 2003).
Gniazdo żurawia z dwoma zniesionymi jajami.
(fot. Marek Maluśkiewicz)
Sieweczka rzeczna Charadrius dubius
W roku 2003 na powierzchni „kompleks nr 3” gniazdowała 1 para (Wylegała, 2003). W późniejszych sezonach na badanej powierzchni nie stwierdzono tego gatunku.
Czajka Vanellus vanellus
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono
2 zaniepokojone pary. Duże stada tego gatunku spotykane są w okresach przelotów. W 2003 roku (7 lipca) obserwowano nad torfiankami stado liczące ponad 1000 osobników.
Kszyk Gallinago gallinago
W 2005 roku na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 1 parę lęgową. Dla porównania w roku 2003 na całym obszarze „Nadnoteckich Łęgów” zinwentaryzowano 56 par (Wylegała, 2003).
Śmieszka Larus ridibundus
W roku 2003 na powierzchni „kompleks nr 3” gniazdowało 15-20 par (Wylegała, 2003).
Rybitwa czarna Chlidonias niger
W roku 2003 na powierzchni „kompleks nr 3” gniazdowało 8 par (Wylegała, 2003). W roku 2005 gatunek ten nadal gniazdował na tej samej powierzchni, ale wszystkie ptaki przeniosły się w głąb torfianek – teren bardzo trudno dostępny, co uniemożliwiło dokładne stwierdzenie ilości par lęgowych. Na podstawie obserwacji szacuje się, że ilość gniazdujących par nie uległa większym zmianom.
Świergotek łąkowy Anthus pratensis
W latach 2003-2005 na powierzchni „kompleks nr 2” gniazdowała 1 para.
Pokrzywnica Prunella modularis
W 2005 roku na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 2 pary lęgowe. Dla porównania w roku 2003 na całym obszarze „Nadnoteckich Łęgów” stwierdzono kilkanaście śpiewających samców (Wylegała, 2003).
Podróżniczek Luscinia svecica
W roku 2005 i 2006 przy stałej powierzchni próbnej „kompleks nr1” zlokalizowano 5 par z podgatunku L.s. cyanecula. . W tym 3 pary wykryto przy wykorzystaniu stymulacji magnetofonowej. W 2006 roku przy powierzchniach „kompleks nr 2” i „kompleks nr 3” wykryto kolejne 3 pary. Gatunek ten gniazduje głównie na skraju torfianek, wzdłuż zarastających rowów melioracyjnych. Dolina Noteci należy do jednej z najważniejszych w Polsce ostoi tego gatunku (Tomiałojć & Stawarczyk, 2003). W latach 80. na obszarze „Nadnoteckich Łęgów” liczebność podróżniczka oszacowano na 76-80 par (Bednorz & Kupczyk, 1995). Jeżeli natomiast chodzi o sieć Natura 2000, to podróżniczek jest jednym z 4 gatunków kwalifikujących dla ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (OTOP, 2004).
Jarzębatka Sylvia nisoria
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 1 parę. Torfianki nie są jednak typowym siedliskiem dla tego gatunku pokrzewki. Głównie zasiedla ona zakrzewione zbocza doliny, gdzie w roku 2003, w okolicach Radolina i Białej zlokalizowano 4-5 par (Wylegała, 2003).
Remiz Remiz pendulinus
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 4 pary lęgowe. W ostatnim czasie obserwuje się gwałtowny spadek liczebności tego gatunku w dolinie Noteci, chociaż brakuje nadal konkretnych danych ze stałych powierzchni próbnych (Wylegała, 2003).
Gąsiorek Lanius collurio
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr 1” stwierdzono 1 parę lęgową. W dolinie Noteci gatunek ten uważany jest za średnio liczny i nierównomiernie rozmieszczony (Bednorz, 2000).
Dziwonia Carpodacus erythrinus
W roku 2005 na stałej powierzchni próbnej „kompleks nr1” stwierdzono 1 parę lęgową. Dolina Noteci stanowi ważne miejsce rozrodu dla tego gatunku. Na obszarze „Nadnoteckich Łęgów”, w latach 80. stwierdzono 64-66 par ((Bednorz & Kupczyk, 1995). Wg szacunków przyjmuje się, że od tamtego czasu liczebność dziwonii nie uległa znacznym zmianom (Wylegała, 2003).
II. Gatunki nielęgowe
W latach 2003-2005 na terenie badań, w miesiącach IV-VII, oraz wiosną 2006 roku, stwierdzono 64 gatunki nielęgowe. Gatunki, które zakwalifikowano do nielęgowych dla torfianek obserwowane były na obszarze samych torfianek oraz w ich bliskim sąsiedztwie.
Kormoran Phalacrocorax carbo
Gatunek co roku obserwowany na torfiankach, głównie wiosną.
Czapla biała Egretta alba
W roku 2003 obserwowany, wiosną, na torfiankach przez Marka Maluśkiewicza.
Czapla siwa Ardea cinerea
Poza okresem lęgowym często obserwowany.
Bocian czarny Ciconia nigra
W 2003 roku , wiosną, obserwowany na torfiankach przez Marka Maluśkiewicza.
Bocian biały Ciconia ciconia
Jedna para gniazduje co roku przy gospodarstwie, w bliskim sąsiedztwie torfianek. Chętnie żeruje na łąkach otaczających tofianki.
Gęś zbożowa Anser fabalis
Podczas wiosennych przelotów duże stada zatrzymują się na noc, kila dni, chętnie żerując w tym czasie na pobliskich łąkach.
Gęś białoczelna Anser albifrons
Spotykana w stadach złożonych także z gęsi zbożowych Anser fabalis, podczas wiosennych przelotów.
Rożeniec Anas acuta
W 2005 roku, na przełomie kwietnia i maja obserwowano parę na torfiankach. Ptaków, poza okresem wiosennych przelotów, nie obserwowano.
Płaskonos Anas clypeata
Gatunek obserwowany tylko w okresie przelotów.
Głowienka Aythya ferina
Gatunek obserwowany tylko w okresie przelotów.
Gągoł Bucephala clangula
Nie ma jednoznacznych dowodów lęgowości, chociaż w roku 2003 obserwowano jedną prawdopodobnie lęgową parę na torfiankach koło Radolina (Wylegała, 2003).
Trzmielojad Pernis apivorus
Dorosłego osobnika obserwowano 5 lipca 2003 roku na łąkach przy torfiankach, kiedy żerował.
Kania czarna Milvus migrant
W roku 2004 obserwowana wiosną.
Kania ruda Milvus milvus
Gatunek co roku obserwowany. Żeruje głównie na stawach wykopanych przy torfiankach.
Bielik Haliaeetus albicilla
Co roku obserwowany, głównie wiosną.
Błotniak zbożowy Circus cyaneus
Gatunek niegdyś lęgowy w dolinie Noteci (Bednorz, 2000). W roku 2005, w okresie lęgowym, dwukrotnie obserwowano samca. Jedna z obserwacji miała miejsce 30 czerwca. W kwietniu 2006 roku obserwowano przez 2 tygodnie samicę.
Błotniak łąkowy Circus pygargus
Gatunek co roku widywany na obszarze torfianek, w sezonie lęgowym. W 2003 roku na jednej z niekoszonych łąk przy tofiankach gniazdowało 4-5 par, tworząc luźną kolonię (Wylegała, 2003).
Jastrząb Accipiter gentiles
W latach 2003-2005 co roku spotykany. Głównie widywano samice.
Krogulec Accipiter nisus
W latach 2003-2005 co roku spotykany.
Myszołów Buteo buteo
Gatunek gnieżdżący się w okolicach, regularnie spotykany. Wiosną i po lęgach spotykany w większych skupiskach, chętnie żerujący na łąkach przy tofiankach.
Orlik krzykliwy Aquila pomarina
W latach 2003-2005 spotykany w sezonie lęgowym. Chętnie żerujący na torfiankach.
Rybołów Pandion haliaetus
Wiosną 2006 roku obserwowany na trofiankach pod Białą.
Pustułka Falco tinnunculus
Gatunek obserwowany co roku.
Kobczyk Falco vespertinus
Dorosły samiec obserwowany 22 – 25 lipca 2003 roku przy torfiankach.
Drzemlik Falco columbarius
Polującą samicę obserwowano 26 lipca 2003 roku przy torfiankach.
Kobuz Falco subbuteo
Gatunek obserwowany w latach 2005-2006. W okolicy gniazduje 1 para. Gatunek chętnie żerujący na terenie torfianek.
Sokół wędrowny Falco peregrinus
Wiosną 2005 roku obserwowana samica przez Filipa Solarka.
Kuropatwa Perdix perdix
Przynajmniej jedna para gniazduje co roku na łąkach przy torfiarkach.
Batalion Philomachus pugnax
Spotykany w okresie wiosennych przelotów.
Kulik wielki Numenius arquata
Spotykany co roku, wiosną.
Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos
Spotykany wiosną, co roku.
Mewa pospolita Larus canus
Spotykana wiosną.
Rybitwa rzeczna Sterna hirundo
W maju 2003 roku obserwowano 2 pary, jednak dowodów lęgowości nie znaleziono (Wylegała, 2003).
Sierpówka Streptopelia decaocto
Gatunek obserwowany co roku. Zalatuje głównie z pobliskiej wsi.
Turkawka Streptopelia tortur
W latach 2003-2004 widywany w okresie lęgowym.
Pójdźka Athene noctua
Poluje na koszonych łąkach, przy torfiankach, znaleziono wypluwkę. Późniejsza kontrola ze stymulacją magnetofonową pozwoliła zlokalizować parę, która najprawdopodobniej gnieździ się w pobliskim gospodarstwie, w Radolinie. W 2006 roku również słyszana.
Uszatka Asio otus
Gatunek gnieżdżący się w okolicy, poluje również na obszarze torfianek.
Uszatka błotna Asio flammeus
Jednego osobnika obserwowano na torfiankach 17 kwietnia 2006 (obserwowali: Marek Maluśkiewicz i Paulina Stinia). Ptak polował. Kontrole terenu w kolejnych dwóch tygodniach nie wykazały obecności tego gatunku. W całym kraju gnieździ się 20-100 par uszatki błotnej (Tomiałojć & Stawarczyk, 2003), natomiast w Wielkopolsce, z okresu powojennego, brakuje dowodów na lęgi tej sowy. (Bednorz, 2000).
Jerzyk Apus apus
Gatunek regularnie spotykany.
Dudek Upupa epos
Jednego dorosłego osobnika obserwowano 8 lipca 2003 przy torfiankach. Ptak żerował.
Brzegówka Riparia riparia
W latach 2003-2004 lęgowa w okolicy. Żerowały także na terenie torfianek.
Dymówka Hirundo rustica
Gatunek regularnie spotykany, podczas żerowania
Oknówka Delichon urbica
Gatunek regularnie spotykany podczas żerowania.
Pliszka żółta Motacilla flava
Obserwowana w latach 2003-2005, najprawdopodobniej lęgowa w okolicy.
Pliszka siwa Motacilla alba
Obserwowana w latach 2003-2005, najprawdopodobniej lęgowa w okolicy.
Pokląskwa Saxicola rubetra
Gatunek regularnie gnieżdżący się na łąkach przy torfiankach.
Kląskawka Saxicola torquata
W roku 2003 stwierdzono jedną lęgową parę na łąkach przy torfiankach (Wylegała, 2003).
Białorzytka Oenanthe oenanthe
Obserwowana w 2003 roku przez Marka Maluśkiewicza w okolicy torfianek, na łąkach.
Kwiczoł Turdus pilaris
Regularnie spotykany, szczególnie podczas przelotów.
Droździk Turdus iliacus
Obserwowany podczas przelotów.
Paszkot Turdus viscivorus
Spotykany podczas przelotów.
Zaganiacz Hippolais icterina
W 2003 roku gnieździł się w okolicy torfianek.
Wilga Oriolus oriolus
W 2004 roku słyszana wiosną na trofiankach przez Marka Maluśkiewicza.
Srokosz Lanius excubitor
Gnieździ się w okolicy (2 pary). Poluje także w pobliżu torfianek.
Wrona siwa Corvus corone cornix
Gatunek regularnie spotykany. Często żeruje na torfiankach i na pobliskich łąkach.
Kruk Corvus coraz
Gatunek regularnie spotykany, podobnie jak wrona siwa Corvus corone cornix.
Wróbel Passer domesticus
Gatunek zalatujący z pobliskiej wsi Radolin.
Mazurek Passer montanus
Podobnie, jak wróbel domowy Passer domesticus, jest to gatunek co roku obserwowany.
Kulczyk Serinus serinus
Gatunek obserwowany podczas wiosennych przelotów.
Dzwoniec Carduelis chloris
Gatunek obserwowany podczas wiosennych przelotów.
Czyż Carduelis spinus
Gatunek obserwowany podczas wiosennych przelotów.
Makolągwa Carduelis cannabina
Gatunek obserwowany podczas wiosennych przelotów, gnieżdżący się w okolicy.
Gil Pyrrhula pyrrhula
Gatunek obserwowany podczas wiosennych przelotów.
Grubodziób Coccothraustes coccothraustes
Gatunek obserwowany podczas wiosennych przelotów.
5. Dyskusja
Na podstawie badań prowadzonych w latach 2003 – 2006 wykazano występowanie 125 gatunków ptaków, z czego 61 to gatunki lęgowe. W roku 2005 prowadzono regularne obserwacje na stałej powierzchni próbnej 48 ha. Pozwoliło to na poznanie składu gatunkowego awifauny lęgowej, a także określenia w większości przypadków ilości par występujących na badanej powierzchni. Należy jednak podkreślić, ze jeden sezon jest niewystarczający do tego, aby można było w miarę dokładnie określić zagęszczenie i strukturę dominacji. Konieczne są tu badania przynajmniej z trzech sezonów (na danej stałej powierzchni próbnej). Istotnym jednak jest skład gatunkowy ptaków lęgowych. Jak można zauważyć torfianki stanowią bardzo ważne siedlisko nie tylko dla flory ale i dla ornitofauny. Dogodne warunki do rozrodu znalazły tu takie gatunki ptaków, jak perkozek Tachybaptus ruficollis, perkoz dwuczuby Podiceps cristatus, perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena, bąk Botaurus stellaris, łabędź niemy Cygnus olor, gęgawa Anser anser, krakwa Anas strepeta, cyraneczka Anas crecca, cyranka Anas querquedula, błotniak stawowy Circus aeruginosus, wodnik Rallus aquaticus, kropiatka Porzana porzana, zielonka Porzana parva, derkacz Crex crex, kokoszka Gallinula chloropus, łyska Fulica atra, żuraw Grus grus, sieweczka rzeczna Charadrius dubius, czajka Vanellus vanellus, kszyk Gallinago gallinago, śmieszka Larus ridibundus, rybitwa czarna Chlidonias niger, pokrzywnica Prunella modularis, podróżniczek Luscinia svecica, remiz Remiz pendulinus, dziwonia Carpodacus erythrinus. Gatunki te związanie są mocno ze środowiskiem wodno – błotnym. Należy tu przypomnieć, że jedną z najważniejszych podpisanych przez Polskę konwencji dotyczących ochrony przyrody jest konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (RAMSAR, 1971).
Torfianki są także miejscem schronienia, odpoczynku, a przede wszystkim dobrą bazą pokarmową dla innych gatunków ptaków – często tych wędrownych, jak gęś zbożowa Anser fabalis i gęś białoczelna Anser albifrons (gatunki kwalifikujące (OTOP, 2004) ). Warto wymienić także orlika krzykliwego Aquila pomarina, który dopiero od niedawna gnieździ się w obrębie doliny Noteci. Torfianki stanowią bogate źródło pokarmu dla tego drapieżnika. Żywi on się przede wszystkim płazami.
Torfianki przyciągają także coraz większe rzesze obserwatorów. Niestety z roku na rok obserwuje się zanik dużych drzew, które są bezmyślnie wycinane. W ostatnim czasie wycinane są także zarośla wierzb. Ponadto presja wędkarzy także negatywnie wpływa na ptactwo. Należy tu podać przykład rybitwy czarnej Chlidonias niger, gatunku który w wyniku działalności człowieka przeniósł się w bardziej niedostępne miejsca.
6. Literatura
Bednorz J., Kupczyk M. 1995. Ptaki doliny Noteci. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM, Poznań.
Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia Faunistyczna, Poznań
Dombrowski A., Rzępała M., Tabor A. 1993. Wykorzystanie stymulacji magnetofonowej w ocenie liczebności lęgowych populacji perkozka (Tachybaptus ruficollis), wodnika (Rallus aquaticus)m zielonki (Porzana parva) i kokoszki wodnej (Gallinula chloropus). Not Ornitologiczne 34, 3-4: 359-369.
Grimmett R.F.A., Jones T. A. 1989. Important bird areas in Europe. ICBP, Cambridge.
Starkel L.1999. Geografia Polski. Środowisko Przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Krogulec J. Fauna ptaków torfowisk objętych programem denaturalizacji. Zakład Ochrony Przyrody. Instytut Biologii UMCS.
Nachrichtenblatt für Naturschuss Nr 9. 1936. „Vogelfreistätte in der Regeniederung”
Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. 2004. Przewodnik Natura 2000. Siedliska i ostoje ptaków ginących w Polsce. Płyta CD.
Okruszko H. 1978. Celowość melioracji bagiennych dolin rzecznych systemem polderowym. Mat. Konf. Nauk. Polderowy system melioracji torfowych dolin rzecznych na przykładzie Środkowej Noteci. Chodzież.
Szwed W. 1993. Grey sallow bed in the Noteć valley in western Poland. Fragm. Flor. Geobot. 38(2): 549-568.
Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Ornitologiczne 21: 38-54
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany.
Wodziczko A. 1948. Materiały do stratygrafii i analizy pyłkowej osadów w pradolinie Noteci. Nadbitka z „Badań fizjograficznych nad Polską Zachodnią” Nr 1. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań.
Wylegała P.2003. Zmiany liczebności wybranych gatunków ptaków w dolinie Dolnej Noteci na odcinku Ujście-Wieleń w latach 1980-2003. Not. Ornitologiczne 44, 3, 187-194.